- oko
- n II, N. okiem1. lm M. oczy, D. oczu (ócz), N. oczami (oczyma)«narząd wzroku; u ludzi i kręgowców złożony z kulistej gałki ocznej i układu pomocniczego, obejmującego narząd łzowy, spojówkę, powieki, mięśnie; także zmysł widzenia, wzrok; spojrzenie, wejrzenie»
Błyszczące, brązowe, piwne, szare, zielone oczy.
Przekrwione, wpadnięte, wyłupiaste, wypukłe oczy.
Głęboko osadzone oczy.
Podbite, podsinione oczy.
Błędne, bystre, zamglone, żywe oczy.
Chytre, dzikie, łagodne, marzycielskie, tęskne, wesołe, zimne, złe oczy.
Dwoje, oboje oczu.
Blask, urok oczu.
Męczyć, wytężać, wysilać oczy.
Mrużyć, otwierać, zamykać oczy.
Skierować, obrócić na kogoś, na coś oczy.
Śledzić kogoś, coś oczami.
Łzy napływają nabiegają komuś do oczu.
Łzy zakręciły się komuś w oczach.
Oczy komuś zachodzą łzami.
∆ Kocie oczy «czerwone płytki ze szkła lub tworzywa sztucznego, dające odblask od przednich świateł nadjeżdżających pojazdów; umieszczane na przeszkodzie sygnalizują w ten sposób miejsce, które należy ominąć; sygnalizatory odblaskowe»∆ Oko magiczne «lampa elektronowa z elektrodą pokrytą luminoforem, który świeci pod wpływem padających nań elektronów; stanowi elektronowy wskaźnik strojenia w odbiorniku radiowym»∆ archit. Wole oczy «poziomy ornament reliefowy, z powtarzającym się motywem wypukłego owalu, występujący we wszystkich stylach klasycyzujących; jajownik»∆ med. Dno oka «tylna część wewnętrznej powierzchni gałki ocznej, widziana przez źrenicę za pomocą wziernika ocznego»∆ meteor. Oko cyklonu «obszar w centrum cyklonu tropikalnego, charakteryzujący się brakiem opadów atmosferycznych i słabym wiatrem lub ciszą»∆ miner. Kocie oko «kamień półszlachetny, opalizująca odmiana chryzoberylu, minerał barwy zielonawej o jedwabistym połysku z widoczną po oszlifowaniu smugą światła przesuwającą się podczas obrotu kamienia»∆ Tygrysie oko «minerał, odmiana kwarcu, koloru żółtawego lub brunatnego o jedwabistym, falistym odblasku; używany do wyrobów jubilerskich»◊ Argusowe oczy «czujny, podejrzliwy wzrok, przed którym nic się nie ukryje»◊ Jastrzębie, orle, sokole oko «spojrzenie bystre, przenikliwe; bardzo dobry wzrok»◊ Maślane oczy «oczy załzawione; spojrzenie zamglone, bez wyrazu»◊ Sarnie oczy «duże, brązowe oczy; łagodne, płochliwe spojrzenie»◊ Mgnienie oka; na mgnienie oka; w mgnieniu oka «krótka chwila, moment; na chwilę, na krótko; natychmiast, bardzo szybko, momentalnie, zaraz»◊ (Jeden, pierwszy) rzut oka «spojrzenie, zwłaszcza pobieżne, powierzchowne; zerknięcie»◊ Na pierwszy rzut oka «sądząc z pozoru, z wyglądu»◊ Bez zmrużenia oka, oczu «bez wahania, bez namysłu, śmiało, odważnie»◊ Dla pięknych oczu kogoś a. na czyjeś piękne oczy «dla kogoś, tylko dlatego, że ktoś ładnie, sympatycznie wygląda; bezinteresownie, bez jakichkolwiek korzyści materialnych»◊ Na czyichś oczach «w czyjejś obecności, wobec kogoś; nie ukrywając się, jawnie, otwarcie»◊ Na oko «w przybliżeniu, mniej więcej, niedokładnie, nieściśle»◊ W oczach «w ciągu bardzo krótkiego czasu, bardzo szybko, widocznie; z każdą chwilą»◊ W czyichś oczach «według czyjegoś zdania, poglądu, zgodnie z czyjąś opinią, oceną»◊ Za (poza) oczami «podczas czyjejś nieobecności, bez czyjejś wiedzy; za czyimiś plecami»◊ Z zamkniętymi, z zawiązanymi oczami; zamknąwszy oczy a) «bezbłędnie, nieomylnie (np. trafić gdzieś)» b) «nie zastanawiając się, bez namysłu, z całkowitym zaufaniem (np. zdecydować o czymś, pójść za kimś)»◊ Błądzić, wodzić itp. oczami; czyjeś oczy błądzą, błąkają się itp. «przenosić wzrok z miejsca na miejsce; ktoś nie zatrzymuje na niczym spojrzenia»◊ Być czyimś okiem i uchem «być czyimś informatorem, donosicielem»◊ Być komuś solą w oku «przeszkadzać, zawadzać komuś»◊ Być, pozostawać, uczyć się itp. pod czyimś okiem «być, pozostawać pod czyjąś opieką, uczyć się itp. pod czyimś kierunkiem»◊ Ciemno, choć oko wykol «bardzo ciemno»◊ Cieszyć, nęcić, przyciągać, przykuwać, rwać, wabić itp. oczy, oko «być ładnym, atrakcyjnym, sprawiać przyjemność patrzącemu, podobać się»◊ Coś się rzuca, bije, uderza w oczy «coś daje się łatwo zauważyć, jest bardzo widoczne; coś się wyróżnia, zwraca uwagę»◊ Coś spędza komuś sen z oczu «coś przeszkadza komuś w spaniu, nie daje usnąć»◊ Czytać, wyczytać coś w czyichś oczach, z czyichś oczu «odgadywać, zrozumieć wymowę spojrzenia, wzroku»◊ Dobrze, źle komuś z oczu patrzy «ktoś wygląda na dobrego lub złego człowieka»◊ Dwoi się, troi się komuś w oczach «ktoś widzi podwójnie, potrójnie, ktoś ma zaburzenia wzroku, widzi niewyraźnie, źle»◊ Iść, pójść gdzie (dokąd) oczy poniosą, zaprowadzą «iść wszystko jedno dokąd, bez określonego celu»◊ Jak, gdzie okiem sięgnąć, jak, gdzie oko sięga «tak daleko, jak tylko ktoś może zobaczyć, dojrzeć; tam, gdzie ktoś patrzy, spogląda»◊ Kłuć w oczy «wywoływać niechęć, zawiść; denerwować, złościć»◊ Komuś zrobiło się ciemno, ciemnieje komuś w oczach, przed oczami, ciemne plamy latają komuś przed oczami «ktoś ma zaburzenia wzroku wywołane zmęczeniem, osłabieniem, chorobą itp.; ktoś jest bardzo zmęczony, komuś zrobiło się słabo»◊ Mieć bielmo na oczach; bielmo, łuska itp. spadły komuś z oczu «być zaślepionym, nie dostrzegać, nie rozumieć tego, co jest oczywiste dla innych; ktoś nagle zobaczył rzeczy takimi, jakie są w rzeczywistości, pozbył się złudzeń»◊ Mieć (dobre, bystre) oko, oczy a) «być spostrzegawczym, bystrym, wszystko widzieć, zauważyć» b) «mieć bardzo dobry wzrok; mieć zdolność celnego strzelania»◊ Mieć kogoś, coś na oku, mieć oko na kogoś, na coś «mieć kogoś, coś pod obserwacją; pilnować, strzec kogoś, czegoś»◊ Mieć kogoś, coś przed oczami; ktoś, coś stoi komuś przed oczami, w oczach «dobrze, żywo pamiętać, wspominać kogoś, coś, myśleć o kimś, o czymś; ktoś jest przedmiotem czyichś myśli, wyobrażeń, wspomnień»◊ Mieć kocie oczy «mieć zdolność widzenia w ciemności»◊ Mieć oczy otwarte (na coś, na wszystko); ktoś otwiera oczy (na coś); oczy się komuś otwierają (na coś); otworzyć komuś oczy (na coś) «być czujnym, zwracać na coś uwagę; także: zdawać sobie sprawę z czegoś, orientować się w sytuacji; ktoś zaczyna coś wiedzieć, rozumieć; ukazać komuś prawdziwy stan rzeczy, uświadomić coś komuś, pouczyć kogoś»◊ Mieni się komuś w oczach; coś się mieni w oczach «ktoś ma złudzenie barwnego migotania pod wpływem różnorodnych wrażeń wzrokowych; coś wywołuje takie złudzenie»◊ Mierzyć, zmierzyć kogoś, coś oczami (okiem) «patrzeć, spojrzeć na kogoś, na coś uważnie, badawczo; przyglądać się, przyjrzeć się komuś, czemuś krytycznie, niechętnie, groźnie»◊ Mówić, powiedzieć, wygarnąć itp. komuś coś (np. prawdę) w oczy «mówić, wygarnąć komuś coś wręcz, bezpośrednio, otwarcie»◊ Mówić o kimś, o czymś, wspominać kogoś, coś z łezką w oku «mówić, wspominać czule, z rozrzewnieniem, ze wzruszeniem»◊ Mydlić komuś oczy, sypać komuś piaskiem w oczy «wprowadzać kogoś w błąd, wmawiać coś w kogoś»◊ Napawać, paść, sycić oczy czymś, widokiem czegoś, kogoś «patrzeć na coś z przyjemnością; rozkoszować się widokiem czegoś, kogoś»◊ (Nawet) nie mrugnąć okiem «nie zareagować na coś, zachować się biernie, obojętnie; nie zrobić najmniejszego wysiłku, żeby coś osiągnąć, zdobyć; nie zatroszczyć się o coś»◊ Nawinąć się komuś na (przed) oczy «znaleźć się przypadkiem w pobliżu kogoś»◊ Nie móc oderwać oczu od kogoś, od czegoś «nie móc się dosyć napatrzyć; być zachwyconym jakimś widokiem»◊ Nie móc, nie śmieć spojrzeć komuś w oczy, podnieść na kogoś oczy, pokazać się komuś na oczy, pokazać oczu «krępować się, wstydzić się, bać się, unikać spotkania z kimś»◊ Nie spuszczać oka, oczu z kogoś, z czegoś a. nie spuszczać kogoś, czegoś z oka, z oczu «nieustannie na kogoś, na coś patrzeć, zwracać uwagę, nieprzerwanie kogoś, coś obserwować, pilnować»◊ Nie wiedzieć, gdzie podziać, schować oczy «być zażenowanym, zawstydzonym»◊ Nie wierzyć, nie dowierzać (swoim, własnym) oczom «być zdziwionym tym, co się widzi, co się dzieje»◊ Nie zmrużyć oka (oczu) «nie zasnąć, nie spać wcale»◊ Otworzyć oczy «obudzić się»◊ Otworzyć szeroko oczy, pot. zrobić duże, wielkie oczy, wybałuszyć, wytrzeszczyć oczy «zdumieć się, zdziwić się (zwykle szeroko otwierając oczy)»◊ Patrzeć krzywym, złym okiem na kogoś, na coś «patrzeć na kogoś, na coś z niechęcią, ze złością»◊ Patrzeć, spoglądać, zaglądać śmierci, nieszczęściu, biedzie itp. w oczy; śmierć, nieszczęście, bieda zagląda, patrzy komuś w oczy «znajdować się w sytuacji grożącej śmiercią, nieszczęściem, biedą; komuś grozi śmierć, nieszczęście, bieda»◊ Patrzeć, spoglądać, zerkać spod oka, kątem oka «patrzeć, spoglądać nie prosto, bokiem, zerkać ukradkiem, nieznacznie, czasem podejrzliwie»◊ Pilnować, strzec kogoś, czegoś jak oka w głowie, jak źrenicy oka «pilnować, strzec kogoś, czegoś szczególnie gorliwie, troskliwie»◊ Podnieść, wznieść oczy «spojrzeć; spojrzeć w górę; unieść opuszczone powieki»◊ Połykać, pożerać kogoś, coś oczami «chciwie, z ciekawością, z pożądaniem oglądać kogoś, coś, przypatrywać się, przyglądać się komuś, czemuś»◊ Postawić oczy w słup; oczy komuś stanęły w słup «wznieść oczy ku górze, utkwić w czymś nieruchomy wzrok na skutek zdumienia, przerażenia; ktoś wzniósł oczy ku górze ze zdumienia, przerażenia»◊ Przebiec, przelecieć coś oczami «przejrzeć coś pobieżnie, szybko przesunąć po czymś (po kimś) wzrok»◊ Przejrzeć na oczy «dostrzec swą niewiedzę, pomyłkę; zrozumieć coś, zorientować się w sytuacji»◊ Przeszyć, prześwidrować, przewiercić kogoś oczami «spojrzeć na kogoś badawczo, przenikliwie; przeniknąć wzrokiem»◊ Przewracać oczami, wywracać oczy, oczami «robić miny, wdzięczyć się»◊ Robić coś dla (ludzkiego) oka, dla ludzkich oczu «robić coś dla pozoru, tak, aby zachować pozory»◊ Robić do kogoś czułe, słodkie oczy «patrzeć przymilnie, zalotnie»◊ Robić, puszczać, pot. sypać do kogoś (perskie) oko «mrużyć oko znacząco, posyłać komuś kokieteryjne, porozumiewawcze spojrzenie»◊ Roześmiać się, kłamać, łgać, wypierać się itp. w (żywe) oczy «roześmiać się, kłamać w czyjejś obecności, jawnie, bezczelnie»◊ Rozmawiać, spotkać się z kimś w cztery oczy «rozmawiać, spotkać się z kimś we dwie osoby, bez świadków, sam na sam»◊ Rzucić okiem «spojrzeć przelotnie, pobieżnie»◊ Skakać, rzucać się komuś do oczu «kłócić się z kimś zawzięcie, być napastliwym, zaczepnym w stosunku do kogoś»◊ Spojrzeć śmierci, niebezpieczeństwu, prawdzie itp. (prosto) w oczy «wykazać odwagę, przytomność umysłu w sytuacji grożącej śmiercią, niebezpieczeństwem, zachować spokój wobec niemiłych, czymś grożących faktów»◊ Spotkać się, stanąć, znaleźć się z kimś, z czymś oko w oko «spotkać się, zetknąć się z kimś, z czymś bezpośrednio; stanąć, znaleźć się bardzo blisko kogoś, czegoś, twarzą w twarz»◊ Spuścić (opuścić) oczy «spojrzeć w dół pochylając głowę»◊ Stracić kogoś, coś z oczu (z oka) a) «przestać kogoś, coś widzieć» b) «przestać się z kimś kontaktować, widywać, nie wiedzieć, gdzie ktoś przebywa, co się z kimś, z czymś dzieje»◊ Strzelać, przestarz. strzyc okiem, oczami a) «spoglądać zalotnie, kokieteryjnie, rzucać bystre, wesołe spojrzenia» b) «rozglądać się ukradkiem, lękliwie zerkać»◊ Szukać oczami «wypatrywać, starać się dostrzec, zobaczyć»◊ Ścigać, gonić kogoś, coś oczami; czyjeś oczy gonią, biegną za kimś, za czymś, ku komuś, ku czemuś «patrzeć na kogoś odchodzącego, na coś poruszającego się, podążać za kimś, za czymś wzrokiem; ktoś spogląda na kogoś, na coś, odprowadza kogoś, coś wzrokiem»◊ Świecić oczami za kogoś, za coś «wstydzić się za kogoś, za coś; tłumaczyć się, usprawiedliwiać się za kogoś, za coś»◊ Świeczki stanęły komuś w oczach «ktoś doznał wrażenia migotania jasnych punktów przed oczami na skutek silnego uderzenia»◊ Utkwić w kimś, w czymś oczy; wbić, wlepić w kogoś, w coś oczy; wpić się w kogoś, w coś oczami «przyglądać się komuś, czemuś długo, uporczywie, badawczo, wpatrywać się w kogoś, w coś»◊ Widzieć, oglądać coś gołym (nie uzbrojonym) okiem «widzieć, oglądać coś bez pomocy przyrządów optycznych (powiększających, przybliżających)»◊ Widzieć coś oczami duszy, wyobraźni «wywoływać w myśli, w wyobraźni obraz czegoś lub kogoś; wyobrażać sobie coś»◊ Widzieć, zobaczyć coś, przekonać się o czymś na własne (swoje) oczy «widzieć, zobaczyć kogoś, coś osobiście, przekonać się o czymś naocznie»◊ Wisieć, zawisnąć oczami na kimś, na czymś «przyglądać się komuś, czemuś badawczo, uporczywie, wyczekująco»◊ Wpaść komuś w oko a) «podobać się komuś» b) «zwrócić czyjąś uwagę, zainteresować kogoś»◊ Wykłuwać komuś czymś oczy «wymawiać, wytykać coś komuś, dokuczać komuś czymś»◊ Wypatrywać (sobie) za kimś, za czymś oczy «patrzeć uważnie, natężać wzrok, żeby kogoś, coś zobaczyć; czekać niecierpliwie na kogoś, na coś, bardzo chcieć kogoś, coś zobaczyć»◊ Zamknąć oczy «umrzeć»◊ Zamykać, przymykać, mrużyć, przymrużać na coś oczy «starać się nie widzieć czegoś; udawać, że się o czymś nie wie; być tolerancyjnym»◊ Zejść komuś z oczu «oddalić się skądś, żeby nie być przez kogoś widzianym, uniknąć dalszego kontaktu z kimś»◊ Zginąć, zniknąć komuś z oczu a) «przestać być widocznym» b) «przebywać nie wiadomo gdzie»◊ Precz z oczu! «okrzyk nakazujący komuś natychmiastowe wyjście; wynoś się, idź precz»◊ Oczy się komuś kleją, zamykają się «komuś się chce spać, kogoś sen morzy»◊ Oczy się komuś świecą, rozbłysły, śmieją się do kogoś, do czegoś «ktoś lub coś się komuś podoba; ktoś jest zachwycony kimś, czymś»◊ Oczy zachodzą komuś mgłą; mgła przysłania, zasłania, zasnuwa komuś oczy «ktoś widzi niewyraźnie, ktoś ma oczy przyćmione z bólu, ze znużenia, od łez itp.»◊ pot. Pi razy oko «w przybliżeniu, niedokładnie»◊ Coś pasuje jak pięść do oka «coś jest niestosowne, nieodpowiednie, nietrafne, coś zupełnie nie pasuje do czegoś»◊ Leźć, włazić komuś w oczy «być przez kogoś ciągle widzianym, spotykanym; naprzykrzać się, narzucać się komuś»◊ Oczy wychodzą, wyłażą komuś na wierzch, z orbit itp. (ze zdziwienia, z przerażenia) «ogarnia kogoś zdziwienie, zdumienie, przerażenie; ktoś jest zaskoczony»◊ Oko komuś zbieleje «ktoś się ogromnie zadziwi, zostanie zaskoczony czymś»□ Biednemu zawsze wiatr w oczy.□ Co z oczu, to i z serca.□ Czego oko nie widzi, tego sercu nie żal.□ Kruk krukowi oka nie wykole.□ Nim słońce wzejdzie, rosa oczy wyje.□ Oko za oko, ząb za ząb.□ Pańskie oko konia tuczy.□ Popie oczy, wilcze gardło, co zobaczy, to by żarło.□ Prawda w oczy kole.□ Strach ma wielkie oczy.2. lm M. oka, D. ok, N. okami«coś, co przypomina kształtem gałkę oczną, drobny przedmiot okrągły lub tworzący kółko»Oka na rosole a. w rosole.
Deseń na tkaninie w kolorowe oka.
∆ Pawie oka «barwne, tęczowe kółka na końcu piór ogonowych pawia; ozdoba, ornament podobne do tych kółek»3. lm M. oka, D. ok, N. okami«duże oczko - pętelka w dzianinie, sieci itp.»Oka sieci.
4. lm M. oka, D. ok, N. okami→ oczko w zn. 65. blmżegl. «służba obserwacyjna pełniona przez marynarza na dziobie statku; marynarz pełniący tę służbę»Stać na oku.
6. lm M. oka, D. ok, N. okamiżegl. «pętla na końcu liny»
Słownik języka polskiego . 2013.
