ząb

m IV, D. zęba, Ms. zębie; lm M. zęby

1. «każdy z drobnych tworów w kształcie płytki lub stożka zbudowanych z zębiny, pokrytej szkliwem, osadzonych w zębodole obu szczęk u człowieka i zwierząt kręgowych; służy do chwytania i rozdrabniania pokarmów»

Zęby dolne, górne, przednie, trzonowe.

Sztuczne, złote zęby.

Bolący, zepsuty ząb.

Pasta, proszek, szczoteczka do zębów.

Borować, oczyszczać, plombować, zatruć ząb.

Leczyć, rwać, wyrywać, usuwać, wstawiać zęby.

Zęby rosną, wyrzynają się, wypadają.

∆ Zęby mądrości «ostatnie tylne zęby trzonowe u człowieka wyrastające między 18 a 30-35 rokiem życia»

∆ Zęby mleczne «pierwsze zęby u dzieci i młodych ssaków, u dzieci tracone w wieku od 6-13 lat i zastępowane przez uzębienie stałe»

∆ Zęby stałe «zęby, które wyrosły po wypadnięciu zębów mlecznych»

∆ bot. Koński ząb «Zea mays var. indentata, odmiana kukurydzy o ziarnach wydłużonych z wgłębieniem na wierzchołku, uprawiana na zieloną paszę»

◊ Płacz i zgrzytanie zębów «ewangeliczne określenie mąk piekielnych; dziś żartobliwie: ciężka sytuacja, zmartwienie, kłopot»

◊ Bronić czegoś, bronić się zębami i pazurami «bronić czegoś, bronić się z zaciekłością, z pasją, nie licząc się z niczym»

◊ Cedzić (słowa), mówić, syknąć przez zęby «oddzielać wyrazy przy mówieniu, mówić wolno, cicho, syknąć cicho, często z przejęciem, z powstrzymywaną pasją, z niechęcią»

◊ Dzwonić, szczękać zębami, zęby dzwonią, szczękają komuś «trząść się, dygotać z zimna, ze strachu, ktoś się trzęsie, dygocze z zimna, ze strachu»

◊ Mleć w zębach jakieś słowa, przekleństwa «powtarzać niewyraźnie jakieś słowa, powstrzymując się od wybuchnięcia gniewem»

◊ pot. Połamać sobie zęby na kimś, na czymś «nie dać rady komuś, czemuś, natrafić na skuteczny opór z czyjejś strony, na przeszkody, trudności, z którymi nie można sobie poradzić»

◊ Zaciąć, zacisnąć, ścisnąć zęby a) «zamknąć usta zwierając mocno zęby, żeby nie odezwać się, nie wydać głosu; opanować swoje wzburzenie, ból, gniew» b) «z uporem, mimo przeszkód, trudności, robić coś dalej, zawziąć się»

◊ Zgrzytać zębami a) «zwierać silnie zęby powodując ich zgrzyt, często wyrażając uczucie wściekłości, bólu» b) «bardzo się złościć, okazywać gniew, złość, wściekłość»

◊ Zjeść zęby na czymś «znać się dobrze na czymś, mieć duże doświadczenie w jakiejś dziedzinie»

◊ Uzbrojony po zęby «zaopatrzony we wszelką potrzebną broń»

◊ Ząb czasu niszczy, nadweręża coś, znać na czymś, na kimś ząb czasu; nadgryziony, nadszarpnięty zębem czasu «coś niszczeje, ktoś się starzeje z upływem czasu; taki na którym znać niszczące działanie upływu czasu»

◊ Ani w ząb, np. nie rozumieć, nie umieć czegoś «nic, zupełnie nic, wcale, ani trochę, np. nie rozumieć, nie umieć czegoś»

◊ Choć zęby wbij w ścianę «o sytuacji, kiedy nie ma nic do jedzenia»

◊ Coś kogoś kłuje, kole w zęby «coś nie smakuje komuś, ktoś nie chce czegoś jeść, wybredza w jedzeniu»

◊ Szczerzyć, rzad. suszyć zęby do kogoś «uśmiechać się, zwłaszcza zalotnie do kogoś, wdzięczyć się do kogoś»

◊ Trzymać język za zębami «zachowywać tajemnicę, nie rozgłaszać czegoś, nie odzywać się niepotrzebnie; milczeć»

◊ żart. Jeszcze, wtedy itp. koszulę w zębach nosił, nosiła «zwrot używany przy wspominaniu czasów, kiedy ktoś był jeszcze małym dzieckiem, nawiązujący do okresu czyjegoś dzieciństwa»

◊ posp. Dać komuś w zęby, wyrżnąć kogoś w zęby, policzyć, porachować komuś zęby «uderzyć kogoś mocno w twarz, w szczękę»

□ Darowanemu koniowi w zęby się nie patrzy a. w zęby nie zaglądają.

□ Jest to cnota nad cnotami trzymać język za zębami.

□ Nie wierz gębie, póki nie położysz na zębie.

□ Oko za oko, ząb za ząb.

2. zwykle w lm «ostre, ustawione rzędem części jakiegoś przedmiotu, narzędzia, przyrządu, służące do łączenia, spajania czegoś z czymś lub rozcierania, cięcia, piłowania, rozdzielania czegoś»

Zęby grzebienia.

Zęby piły.

3. zwykle w lm «kliny wycięte, uformowane itp. na brzegu czegoś»

Pas papieru powycinany w zęby.