- duch
- m III, DB. -a1. blm«energia psychiczna, właściwości psychiczne człowieka; umysł, świadomość, myślenie, dusza»
Siła, hart, moc ducha.
Spokój ducha.
Muzyka, poezja to pokarm dla ducha.
◊ W szczerości, w skrytości, w pokorze, w prostocie lub w naiwności, w skupieniu ducha itp. «w chwili szczerości, szczerze, skrycie, w myślach, pokornie, naiwnie, w skupieniu»◊ W duchu, w głębi ducha «w myśli, skrycie»◊ Ktoś jest młody (stary) duchem a. na duchu «ktoś czuje się młodo (staro)»◊ Komuś jest raźniej na duchu «ktoś czuje się raźniej, pewniej»◊ Przebywać gdzieś duchem, rwać się gdzieś duchem «przebywać, wybiegać gdzieś myślą, wyobraźnią; myśleć, marzyć o czymś»2. blm«w filozofii idealistycznej: podstawowy pierwiastek niematerialny, początek wszechrzeczy, podporządkowujący sobie materię»3. lm M. -y«według religijnych, mitologicznych i teozoficznych pojęć: byt osobowy niematerialny»Duch dobra, światła.
Duch zła, ciemności.
Dobre, złe duchy.
∆ rel. Duch Święty «według religii chrześcijańskiej: trzecia osoba Trójcy Świętej»◊ Zły duch a) «diabeł, szatan» b) «inspirator czyichś złych uczynków, element destrukcyjny jakiejś zbiorowości»◊ Dobry, opiekuńczy duch «ktoś przynoszący szczęście, sprawiający radość, będący przyczyną czyjegoś powodzenia, opiekujący się kimś»◊ Oddać Bogu ducha a. oddać ducha «umrzeć, skonać»◊ Bogu ducha winien «o człowieku: całkowicie niewinny pod jakimś względem»◊ Wszelki duch! Wszelki duch Pana Boga chwali «okrzyk wyrażający zdumienie lub przerażenie na czyjś widok»◊ Żywego ducha nie ma, nie było «nie ma, nie było nikogo»4. lm M. -y«według mniemań ludowych i spirytystów: zjawa, widmo, upiór, istota bezcielesna»Zniknąć jak duch.
Wywoływać duchy.
Słuchał chętnie historii o duchach.
5. lm M. -y«temperament, skłonność, zamiłowanie, usposobienie»Człowiek niespokojnego, pogodnego, mocnego, wielkiego ducha.
Przeciwności budziły w nim ducha przekory.
◊ Niespokojny, buntowniczy, przedsiębiorczy itp. duch «wyrażenie skrótowe: człowiek o niespokojnym, buntowniczym, przedsiębiorczym usposobieniu»◊ Coś jest w czyimś duchu «coś jest zgodne z czyimś postępowaniem, z czyimiś poglądami, coś jest w czyimś stylu»6. blm«istotna treść, istotny charakter czegoś; atmosfera, nastrój»Duch dyscypliny w wojsku.
Duch rewolucyjny w działaniu.
◊ Duch czasu, epoki «panujące w danym okresie poglądy i tendencje w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym itp. społeczeństwa»◊ Iść z duchem czasu «być postępowym, nowoczesnym»◊ Duch narodowy «właściwość, natura narodu»7. blm«zapał, odwaga, męstwo, otucha, nadzieja»Duch w wojsku osłabł.
Nowy duch wstąpił w niego po tych słowach.
Zabrakło komuś ducha.
Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy. (Mickiewicz)
◊ Dodać (komuś) ducha; podnieść (po)krzepić, podtrzymać w kimś ducha a. podnieść, (po)krzepić kogoś na duchu «pocieszyć kogoś, pokrzepić, wzmocnić moralnie; dodać otuchy, odwagi»◊ Nabrać ducha «otrząsnąć się z przygnębienia, zwątpienia; nabrać otuchy, odwagi»◊ Odebrać komuś ducha, złamać czyjegoś ducha «osłabić moralnie, doprowadzić do załamania się»◊ (Nowy, inny) duch wstępuje, wstąpił w kogoś, ożywia kogoś «ktoś nabiera energii, siły, ktoś ma dużo zapału»◊ Tracić ducha, upadać, upaść na duchu «załamywać się psychicznie, popadać w przygnębienie, zwątpienie; tracić odwagę»8. blmdaw. «oddech, tchnienie, dech; powietrze»Wciągnął w głąb pół brzucha i do płuc wysłał z niego cały zapas ducha. (Mickiewicz)
◊ pot. (dziś żywa) Co duch, co duchu, duchem «prędko, szybko, natychmiast»◊ Wyzionąć ducha «umrzeć»◊ Paść, upaść bez ducha, leżeć bez ducha «paść, upaść, leżeć nie dając oznak życia; umrzeć»◊ Ledwie się duch w kimś kołacze «ktoś ledwie żyje, jest bardzo słaby, chory»
Słownik języka polskiego . 2013.