jeden

+ jedna, jedno jedni, odm. jak przym.

1. «liczebnik główny oznaczający liczbę 1»

Jeden kandydat.

Jeden grosz.

Jedna sztuka.

Rękawiczki z jednym palcem.

∆ Jedna druga, jedna trzecia, jedna dziesiąta «połowa, trzecia, dziesiąta część czegoś»

◊ Jeden, dwa… «przybliżona niewielka liczba; kilka»

◊ Jednym ciągiem «bez przerwy»

◊ Jednym tchem «nie przerywając, bardzo prędko; wszystko naraz»

◊ Jednym słowem «wyrażenie znaczące, że to, co nastąpi, jest streszczeniem lub wnioskiem wypływającym z tego, o czym była mowa poprzednio»

◊ Za jednym zamachem, jednym zamachem, od jednego zamachu «od razu (nie stopniowo)»

◊ Za jednym zachodem «przy okazji załatwiania jakiejś innej sprawy, jednocześnie»

◊ Być gdzieś jedną nogą «śpieszyć się dokądś, wpaść dokądś na zbyt krótko»

◊ Być jedną nogą w grobie, na tamtym świecie «być bliskim śmierci»

◊ Pobiec, skoczyć itp. na jednej nodze «pójść gdzieś, załatwić coś bardzo prędko»

◊ Postawić, rzucić coś (wszystko) na jedną kartę «zdecydować się na ryzykowne a rozstrzygające posunięcie»

◊ Słuchać jednym uchem «słuchać nieuważnie»

□ Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego.

□ Siła złego na jednego.

2. «pierwszy, rozpoczynający ciąg, serię, kolejność, wyróżniony na ich tle dla rozpoczęcia serii»

Jedno, drugie, trzecie uderzenie zegara.

Jedno się kończy, drugie zaczyna.

◊ Jeden drugiego, jeden drugiemu itp. «wzajemnie»

◊ Jeden po drugim, jeden za drugim «kolejno, następując po sobie»

◊ Jeden przez drugiego, jeden przed drugim «tłumnie, wszyscy naraz nie przestrzegając kolejności, porządku»

◊ Jeden w drugiego «taki sam, ściśle odpowiadający czemuś»

◊ Jeden (i) drugi… «ciąg, szereg obejmujący niewielką, przybliżoną liczbę składników; dwa lub więcej»

◊ Jeden… drugi (inny)… «zespół wyrazów łączący zdania lub ich części z uwydatnieniem zwykle ich przeciwstawienia, kontrastu, odmiennego ujęcia treści»

Jedni chwalili, drudzy ganili.

◊ Z jednej strony… z drugiej strony… «pod jednym względem… pod innym względem»

3. «sam, jedyny; samotny; ten tylko»

Jeden jedyny.

Sam jeden został.

◊ W jednej koszuli, w jednej sukni itp. «tylko w koszuli, tylko w sukni»

4. «jednolity, tworzący całość»

Podwórko było jedną kałużą.

Być jednym kłębkiem nerwów.

◊ Jak jeden, jak jeden człowiek, jak jeden mąż «jednakowo, wspólnie, zgodnie; wszyscy naraz»

5. «ten sam, taki sam, wspólny»

Jeden los nas czeka.

Jeść z jednej miski.

◊ Pod jednym dachem «we wspólnym domu, pomieszczeniu»

◊ Na jedno kopyto «taki sam, jednakowy»

◊ Z jednej gliny (ulepieni) «mający podobny charakter, usposobienie, sposób postępowania»

◊ Być z kimś jednego zdania «mieć ten sam pogląd, być jednomyślnym z kimś w jakiejś sprawie»

◊ Wszystko jedno «bez różnicy, obojętnie»

6. «pewien, bliżej nie określony»

Jednego dnia.

Jeden pan.

7. «wyraz wzmacniający wyrażenie obelżywe lub uszczypliwe»

Łobuzie jeden!

jeden w użyciu rzecz., pot. «kieliszek wódki»

Jeden głębszy.

Pójść na jednego.

jeden, jedna w użyciu rzecz. pot. «ktoś»

Jeden taki.

◊ Jeden z drugim «lekceważąco o zbiorowisku ludzkim, o poszczególnych w nim jednostkach»

◊ Co to za jeden? «kto to?»

◊ Co jeden to… «każdy następny to…»

jedno w użyciu rzecz.

1. «jedna rzecz, tylko to»

Jedno z dwojga.

Jednego jej brakowało: zdrowia.

2. «całość»

Łączyć się, zlewać się w jedno.

3. «coś jednakowego; to samo»

Ja i ojczyzna to jedno. (Mickiewicz)

◊ Jedno w kółko «to samo wciąż»

◊ pot. Na jedno wychodzi «daje ten sam wynik, do tego samego się sprowadza»