- kamień
- m I, D. \kamieńenia; lm M. \kamieńenie, D. \kamieńeni1. «bryła skalna, zwykle twarda, spoista i ciężka; niewielki odłamek takiej bryły; w górnictwie: urobek skały płonnej»
Kamień polny, przydrożny, narzutowy.
Kamienie nadbrzeżne.
Posąg wykuty w kamieniu.
Podmurówka, dom z kamienia.
Posypał się grad kamieni.
Tłuc kamienie (na szosie).
Ulice brukowane kamieniami.
Chleb twardy jak kamień.
Pracować, rzeźbić, kuć w kamieniu.
∆ Kamień ciosowy «skała dająca się obrabiać mechanicznie, używana jako materiał budowlany»∆ Kamień budowlany «kamień używany w różnych dziedzinach budownictwa, głównie w postaci bloków i płyt»∆ Kamień drogowy «twarda, lita skała odporna na działanie czynników klimatycznych i o dużej wytrzymałości mechanicznej, używana w postaci krawężników, kostki brukowej, tłucznia itp. do budowy dróg»∆ Kamień grobowy a. nagrobny «płyta kamienna na grobie lub nagrobek z płytą wmurowaną w ścianę kościoła»∆ Kamień milowy «słupek kamienny przy drodze wyznaczający odległość»przen. «zakończenie jednego z etapów pracy, krok naprzód w realizacji jakiegoś zamierzenia, przedsięwzięcia itp.»∆ Kamień młyński «koło z piaskowca lub granitu służące do rozcierania ziarn zbożowych»∆ Kamień pamiątkowy «głaz o kształcie naturalnym, opatrzony odpowiednim napisem, ustawiany zwykle w miejscach publicznych i ogrodach, w celu upamiętnienia osoby, zdarzenia lub wzniosłej idei»∆ Kamień węgielny a) «kamień narożny w budynkach, na którym opiera się węgieł» b) «pierwsza cegła pod nową budowlę albo akt erekcyjny wmurowany w miejsce przeznaczone pod budowlę»przen. «podstawa, rzecz najważniejsza, początek czegoś»∆ chem. Siny kamień «siarczan miedziowy pięciowodny, niebieska substancja krystaliczna silnie trująca, używana między innymi do zwalczania szkodników roślinnych oraz jako środek ściągający i odkażający w medycynie»∆ druk. Kamień litograficzny «rodzaj łupku kamiennego, używanego w technice litograficznej do sporządzania form drukarskich»∆ geol. Okres, epoka, kultura kamienia łupanego «najstarszy okres w rozwoju kultury ludzkiej, w którym używano narzędzi z nie ciosanego kamienia»∆ Okres, epoka, kultura kamienia gładzonego «następujący po paleolicie i mezolicie okres, w którym posługiwano się narzędziami z kamienia obrabianego, ciosanego»∆ miner. Kamień ałunowy → ałunit∆ Kamień słoneczny → awanturyn∆ techn. Kamień hutniczy a. miedziowy «stop siarczku miedzi z siarczkiem żelaza, pośredni produkt przy przeróbce metalurgicznej rud siarczkowych miedzi»∆ Kamień probierczy «używany w probiernictwie łupek krzemionkowy, odporny na działanie kwasów, mający gładką oszlifowaną powierzchnię, na której określa się za pomocą odpowiednich chemikaliów próby wyrobów z metali szlachetnych»∆ Kamień filozoficzny a. kamień mądrości «według średniowiecznych poglądów alchemików: tajemnicza substancja pozwalająca zmieniać metale nieszlachetne w złoto»przen. «o jakimś środku, sposobie idealnego rozwiązywania spraw, trudności itp.»◊ Siedzieć, przesiadywać gdzie albo nad czym kamieniem «siedzieć, przesiadywać stale, wytrwale w jednym miejscu, przez długi czas, bez przerwy; pracować nad czymś wytrwale»◊ Stwardnieć, zmarznąć itp. na kamień «stać się bardzo twardym, twardym jak kamień»◊ Spać jak kamień a. kamieniem «spać bardzo mocno, głęboko»◊ Przepaść, zniknąć itp. jak kamień w wodę (a. rzad. w wodzie) «zniknąć, przepaść bez śladu»◊ Coś pada, uciska, ciąży kamieniem «coś uciska, ciąży bardzo, jak kamień»◊ Coś komuś kładzie się, leży kamieniem na sercu, uciska kamieniem serce, duszę «coś komuś przysparza kłopotów, trosk, zasmuca kogoś»◊ Kamień komuś przygniata serce «ktoś ma wielkie zmartwienie, czymś bardzo się przejmuje, smuci»◊ Coś jest (stało się) dla kogoś kamieniem obrazy «coś jest (stało się) przyczyną, powodem obrazy, niezadowolenia, oburzenia»◊ Kamień do czyjegoś ogródka «o złośliwym przycinku w stosunku do kogoś rzuconym pozornie mimochodem, przy omawianiu innej sprawy»◊ Zdjąć komuś, zwalić komuś itp. kamień z serca, z piersi «uwolnić kogoś od troski, kłopotu, uspokoić, ucieszyć»◊ Kamień spadł komuś z serca, z piersi «ktoś pozbył się troski, zmartwienia, odczuł wewnętrzną ulgę»◊ Być komuś kamieniem u szyi «być komuś ciężarem, niewygodnym, uciążliwym, w życiu, w podróży»◊ Kamień na kamieniu nie został «o miastach, budynkach itp.: zostać całkowicie zburzonym»◊ Kląć, zaklinać się w żywy kamień, rzad. w żywe kamienie «kląć, zaklinać się bardzo mocno, dosadnie, z pasją»◊ Bodaj się tacy na kamieniu, kamieniach rodzili; ktoś nie rodzi się na kamieniu «oby takich (ludzi) było więcej; mało jest takich ludzi, tacy ludzie występują rzadko»◊ Rzucać, rzucić kamieniem na kogoś, na coś, w kogoś «potępi(a)ć kogoś, coś»◊ Rzucać, ciskać komuś kamienie pod nogi «stawiać przeszkody, trudności, przeszkadzać, szkodzić komu»◊ Mieć serce z kamienia; być z kamienia, być (twardym) jak kamień «być niewzruszonym, nieczułym, zwłaszcza wobec cudzego nieszczęścia»◊ Coś idzie jak z kamienia «coś nie udaje się, odbywa się z trudem, opornie»◊ Gryźć kamienie «nie mieć co jeść»◊ Kamień by się poruszył «coś wzruszyłoby każdego, wywołało współczucie, a osoba, której to dotyczy pozostaje nieczuła, obojętna»□ Trafiła kosa na kamień «o kimś, komu nie udało się przechytrzyć, pokonać itp. drugiego, równie sprytnego»□ Kto na ciebie kamieniem, ty na niego chlebem.□ Kto się nie leni, robi złoto z kamieni «robi rzeczy wartościowe z przedmiotów małej wartości»2. «odmiana niektórych rzadkich minerałów o pięknym blasku i kolorze używana, po odpowiednim szlifowaniu, do ozdabiania klejnotów i przedmiotów zbytku, również jako łożyska w przyrządach precyzyjnych, zegarkach itp.»Kamienie szlachetne, półszlachetne, jubilerskie.
Broszka wysadzana drogimi kamieniami.
Zegarek na siedemnastu kamieniach.
∆ Kamień czeski, sztuczny «kawałek szkła odpowiednio szlifowanego, zastępujący minerał zdobniczy»∆ Kamień syntetyczny «minerał otrzymany sztucznie, w procesie chemicznym, ściśle imitujący naturalne minerały»3. «w budowie maszyn: element, zwykle metalowy, w kształcie płaskiego graniastosłupa z okrągłym otworem, służący do ruchowego połączenia innych elementów, np. korby i jarzma»4. «twardy osad tworzący się na ścianach kotłów i innych naczyń metalowych pod wpływem gotowanej w nich albo stojącej w nich przez dłuższy czas twardej wody»Kamień kotłowy.
5. «w grach towarzyskich: figura, krążek, pionek itp. (dziś zwykle z drzewa, dawniej kamienne)»Rozstawił kamienie na warcabnicy.
6. pot. «paczka zapałek zawierająca 250 pudełek»7. zwykle w lm, med. «złogi kamieniste tworzące się na skutek nieprawidłowej przemiany soli mineralnych w miedniczkach nerkowych, drogach żółciowych, moczowodach, pęcherzu moczowym, trzustce, nosie»Kamienie moczowe, nerkowe, żółciowe.
∆ Kamień nazębny «twardy ciemny osad powstający na szyjkach zębowych wskutek wytrącania się soli mineralnych (zwłaszcza wapniowych) ze śliny; przyczynia się do powstawania paradentozy»
Słownik języka polskiego . 2013.
