nos

m IV, D. -a, Ms. \nossie; lm M. -y

1. «narząd powonienia, u kręgowców wyższych także początek dróg oddechowych; u ludzi najbardziej wystająca część twarzy znajdująca się między oczami i czołem a ustami»

Cienki, długi, duży, krzywy, mały, mięsisty, płaski, prosty, szeroki, wąski, wydatny nos.

Garbaty, grecki, haczykowaty, krogulczy, orli, perkaty, rzymski, spiczasty, zadarty, zakrzywiony, zgrabny nos.

Siny, zaczerwieniony, spuchnięty nos.

Czarny, wilgotny, zimny nos psa.

Nos jak kartofel.

Czubek, koniec, nasada nosa.

Kształt nosa.

Oddychać nosem.

Wycierać, ucierać nos.

Włożyć na nos okulary.

Dłubać w nosie.

Rozbić sobie, komuś nos.

∆ Chustka do nosa «chustka do wycierania nosa»

◊ Mówić przez nos «mieć wymowę charakteryzującą się niewłaściwym rezonansem nosowym»

◊ Mówić, mruczeć, mamrotać, bąkać itp. pod nosem «mówić cicho, niewyraźnie»

◊ Uśmiechać się pod nosem «uśmiechać się lekko, nieznacznie, dyskretnie»

◊ Pociągać nosem a) «wciągać nosem powietrze, wąchając coś» b) «wciągać nosem powietrze, gdy się ma katar, gdy się płacze»

◊ iron. Coś pasuje jak pięść do nosa «coś nie pasuje wcale, jest zupełnie nieodpowiednie»

◊ pot. Nos w nos (spotkać się, zetknąć się z kimś, natknąć się na kogoś) «(znaleźć się) bardzo blisko kogoś, tuż przy kimś; twarzą w twarz»

◊ (Mieć coś, coś jest, coś się dzieje; robić coś komu) pod nosem, tuż pod nosem, rzad. przed nosem «(mieć coś, coś jest, coś się dzieje) bardzo blisko, tuż; (robić coś komu, zwykle coś niepożądanego, uciążliwego dla kogoś) będąc tuż przy kimś, w czyjejś bezpośredniej bliskości»

◊ Mieć (dobrego) nosa, rzad. (dobry) nos «trafnie coś przewidywać, dobrze się orientować w sytuacji»

◊ Mieć muchy w nosie «być grymaśnym, kapryśnym; dąsać się, być w złym humorze bez wyraźnego powodu»

◊ Mieć mleko pod nosem «być niedojrzałym, niedorosłym, młodym, niedoświadczonym»

◊ Mówić, powiedzieć coś komu prosto w nos «mówić, powiedzieć coś komu szczerze, otwarcie, wprost, bez ogródek»

◊ Dostać po nosie; dać komuś po nosie «dostać nauczkę, być skarconym; dać komuś nauczkę, skarcić kogoś»

◊ Kręcić nosem (na coś, nad czymś) «okazywać niezadowolenie; grymasić»

◊ Nosem się podpierać «wykonywać jakąś czynność z wielkim wysiłkiem, harować; być bardzo zmęczonym, krańcowo wyczerpanym»

◊ Ryć nosem po ziemi, zaryć nosem w ziemi «przewracać się, padać, przewrócić się na twarz, uderzając twarzą o ziemię»

◊ Pilnować, patrzeć swego nosa «nie wtrącać się w nie swoje sprawy»

◊ Przytrzeć, utrzeć komuś nosa «dać komuś nauczkę, poskromić kogoś, ukrócić czyjeś samowolne zapędy»

◊ Poczuć, zwąchać itp. pismo nosem «zorientować się, co się dzieje, na co się zanosi, domyślić się czegoś»

◊ Podsunąć, podsuwać, podetknąć, podetkać itp. coś komu pod nos «podsunąć, podsuwać, pokazać, pokazywać zbliżając coś komu do twarzy, zwykle w sposób natarczywy, niegrzeczny, niecierpliwie»

◊ Podtykać, podsuwać coś komu pod nos «usłużnie podawać, podsuwać coś komu blisko, z intencją zaoszczędzenia mu najmniejszego wysiłku»

◊ Sprzątnąć, zabrać, zdmuchnąć itp. komu coś a. kogoś sprzed nosa «pozbawić kogoś tego, na co, na kogo liczył, co już uważał za swoje; zabrać, odebrać coś komu niespodziewanie»

◊ Śmiać się komuś w nos «drwić z kogoś jawnie, manifestacyjnie»

◊ Uciec sprzed nosa «o pojazdach: ruszyć, odjechać, zanim ktoś zdążył wsiąść»

◊ Wetknąć, wsadzić nos w coś (np. w książkę, w gazetę); siedzieć z nosem w czymś «zająć się czymś gorliwie, nie zwracając uwagi na otoczenie, być pochłoniętym czymś (np. czytaniem)»

◊ Wtykać, wsadzać, wścibiać gdzieś nos «wtrącać się, mieszać się do czegoś; interesować się czymś (zwykle tym, co kogoś nie powinno obchodzić)»

◊ Nie wychylać, nie wyścibiać, nie wytknąć skądś nosa «nigdzie się skądś nie oddalać, nie wychodzić, nie wyjść poza jakiś teren»

◊ Nie widzieć dalej niż koniec, czubek własnego a. swojego nosa; widzieć tylko koniec własnego a. swojego nosa «być ograniczonym, mieć ciasne horyzonty myślowe; być egoistą, interesować się tylko sobą, swoimi sprawami»

◊ Wodzić kogoś za nos «narzucać komuś swoją wolę, podporządkowywać sobie kogoś; kierować, rządzić kimś»

◊ Zadzierać nosa «wynosić się nad innych, być zarozumiałym, dumnym»

◊ Zwiesić, spuścić nos na kwintę «stracić humor, posmutnieć, zmartwić się»

◊ Zamknąć, zatrzasnąć komuś drzwi przed nosem «nie wpuścić kogoś, kto chciał wejść, kto stał już przed drzwiami»

◊ Coś (np. zapach, dym, kurz) kręci w nosie; kręci w nosie od czegoś «coś ostro, niemile drażni błonę śluzową nosa, coś pobudza do kichania»

◊ Coś (np. praca, nauka, załatwianie sprawy) idzie jak krew z nosa «coś idzie ciężko, z trudem, opornie, postępuje powoli»

◊ posp. Mieć kogoś a. coś w nosie «lekceważyć kogoś lub coś, zupełnie się kimś albo czymś nie przejmować»

◊ Mieć czegoś, kogoś po dziurki w nosie a. po dziurki od nosa «mieć już dość czegoś, kogoś»

◊ Dać komuś, co z nosa spadnie, skapnie «dać komuś coś zbywającego, niepotrzebnego, liche resztki czegoś»

◊ Całuj, pocałuj psa w nos; pocałuj mnie w nos «daj mi spokój, odczep się; rób, co chcesz, nic mnie to nie obchodzi»

◊ żart. Dwie dziurki w nosie i skończyło się «zwrot używany na zakończenie opowiadania, zwykle opowiadania dla dzieci»

□ Nie nos dla tabakiery, ale tabakiera dla nosa.

□ Nie wsadzaj nosa do cudzego prosa (trzosa).

2. pot. «dziób ptaków»

Czerwony nos bociana.

Papuga z zakrzywionym nosem.

3. pot. «wysunięta, wystająca część jakiegoś przedmiotu; zwężony, spiczasty koniec czegoś, zwłaszcza buta»

Pantofle z kwadratowymi, wydłużonymi, zaokrąglonymi nosami.

Trącić, kopnąć coś nosem buta.

Czółno zaryło się nosem w piasku.