bez

I

m IV, D. bzu, Ms. bzie; lm M. bzy

«Syringa vulgaris, krzew z rodziny oliwkowatych, o przyjemnie pachnących kwiatach zebranych w duże luźne wiechy, mający wiele odmian; hodowany w parkach i ogrodach jako roślina ozdobna; botaniczna nazwa: lilak; kiść tych kwiatów»

Biały, liliowy bez.

Bez pojedynczy, podwójny a. pełny.

Bez turecki.

Krzak bzu.

Kiście bzu.

Bukiet bzu.

Narwać bzu.

Kupić bez a. bzu.

W ogrodzie rośnie bez a. rosną bzy.

∆ Czarny bez «Sambucus nigra, krzew lub niskie drzewo z rodziny przewiertniowatych, rosnące dziko, mające kwiaty kremowe lub różowawe, mdło pachnące, zebrane w nibybaldachy, i czarnofioletowe kuliste owoce, nadające się na przetwory; kwiaty, owoce oraz kora i liście są cennym surowcem leczniczym»

II

«przyimek łączący się z rzeczownikami (i zaimkami) w dopełniaczu»

a) «wyraża brak, nieobecność kogoś, niewystępowanie tego, co oznacza rzeczownik, z którym się łączy; przed zaimkiem mnie występuje w formie beze»

Las bez grzybów.

Dzień bez słońca.

Suknia bez rękawów.

Mieszkać bez rodziny.

Zrobić coś bez niczyjej pomocy.

□ Strzelać bez prochu «powtarzać rzeczy nie sprawdzone, mówić o czymś, czego się dobrze nie zna»

□ Bez pracy nie ma kołaczy.

□ Nie ma róży bez kolców.

b) «w połączeniu z rzeczownikiem odczasownikowym zastępuje konstrukcję przeczącą z imiesłowem nieodmiennym tego czasownika»

Wejść bez pukania (= nie pukając).

Odejść bez pożegnania.

Wziąć coś bez pytania.

c) «wiąże dopełnienie z niektórymi czasownikami»

Obywać się bez przyjaciół.

Uszło mu to bez kary.

Obchodzić się bez najpotrzebniejszych rzeczy.

d) «z przeczeniem, stojącym przed nim, nadaje rzeczownikowi odcień słabszego natężenia»

Człowiek nie bez talentu.

Iść gdzieś nie bez strachu.

Opowiedzieć coś nie bez pożytku dla słuchających.

e) «występuje w wyrażeniach zastępujących zdania, oznaczających zakaz czegoś»

Spokojnie, bez paniki.

Tylko bez głupich kawałów!

f) rzad. «występuje w skrótowych wypowiedziach z pominięciem rzeczownika»

Ciastko z kremem lub bez.

∆ Przyimek bez występuje w wielu wyrażeniach i zwrotach, np. (grać) bez atu; bez celu, bez ceremonii, (ktoś) bez czci i wiary; bez cienia (np. pychy), bez echa, bez głowy, bez granic, bez jutra, bez końca, bez litości, bez ładu i składu, bez mała, bez miary, bez namysłu, bez ogródek, bez pamięci, bez pardonu, bez porównania, bez przestanku, bez precedensu, bez reszty, bez różnicy, bez sensu, bez serca, bez skutku, bez słowa, bez śladu, bez tchu, nie bez tego, że…, bez ustanku, bez wahania, bez wątpienia, bez wstępów, bez wyboru, bez wyjątku, bez wyjścia, bez wyrazu, bez wytchnienia, bez względu na…, bez zastrzeżeń, bez zarzutu, bez związku, bez życia.