po

«przyimek wchodzący w skład licznych związków wyrazowych, łączący się zwykle z miejscownikiem, rzadziej z biernikiem, wyjątkowo z celownikiem»

1. «w połączeniach z miejscownikiem wchodzi w skład wyrażeń oznaczających»

a) «miejsce czynności - przestrzeń, tło, teren, jego powierzchnię lub różne miejsca (zwykle tego samego typu), gdzie się coś dzieje, odbywa, także drogę, kierunek przedmiotu w ruchu»

Biegać, chodzić po pokoju, po domu, po lesie, po polu.

Chodzić, stąpać po dywanie, po błocie, po kamieniach, po piasku, po trawie.

Wędrować po kraju, po mieście, po górach.

Żeglować po morzu.

Chmury płynęły po niebie.

Wieść rozeszła się po okolicy.

Dzieci rozbiegły się po kątach.

Planety krążące po orbitach.

Coś przebiega po linii prostej.

b) «część, okolicę ciała, część ubioru objętą działaniem, dzianiem się czegoś»

Głaskać kogoś po głowie.

Całować kogoś po rękach.

Przeciągnąć ręką po włosach.

Dreszcz przebiegł po plecach.

Łzy spływają komuś po policzkach.

Klepnął się po kieszeni.

c) «różne strony przedmiotu jako miejsca, gdzie się coś znajduje, gdzie się coś dzieje»

Koc wystrzępiony po brzegach.

Polukrować tort po wierzchu.

Po jednej stronie ulicy stały domy, po drugiej było pole.

d) «środek, narzędzie komunikacji, zwykle nieruchome względem poruszającego się przedmiotu»

Pociąg jeżdżący po szynach.

Przejść po kładce.

Wchodzić po drabinie, po schodach.

Wdrapać się po rusztowaniu.

Wspinać się po linie.

Zsunąć się po rynnie.

e) «osoby, przedmioty, ich skupiska, znajdujące się w różnych miejscach, kolejno lub stopniowo ogarniane przez ruch, działanie, dzianie się czegoś»

Chodzić po weselach.

Jeździć z odczytami po wsiach.

Przesiadywać po kawiarniach.

Tułać się po ludziach.

Szperać po archiwach, po szafach, po szufladach.

Włóczyć się po sądach.

Rozglądał się po zebranych.

f) «miarę, liczbę, wartość, cenę czegoś lub jednostki tej miary, wartości (bez liczebnika lub z liczebnikiem jeden)»

Dać dzieciom po (jednym) cukierku, po kawałku tortu, po garści orzechów.

Dostawali po litrze mleka dziennie.

Zażywać lekarstwo po łyżce stołowej.

Kupować, sprzedawać coś po niskich, wysokich cenach.

Wymieniać waluty po jakimś kursie.

Ponosić koszty po połowie.

g) «koniec upływu czasu (określanego także przez czynność, zdarzenie wypełniające ten czas), pory lub czas dzielący jakieś wydarzenie, jakąś czynność od innych»

Po chwili mówił dalej.

Obudził się po godzinie.

Spotkali się dopiero po kilku latach.

Zjawił się po upływie kwadransa.

Po ciężkiej zimie nastała wiosna.

Stało się to po południu, po świętach, po zachodzie słońca.

Przybiegł po odejściu pociągu.

Zajmiemy się tym po kolacji.

Po ślubie wyjechali.

No, to już po wszystkim - skończyły się kłopoty.

□ Mądry Polak po szkodzie.

h) «z oznaczeniami miary czasu, pory itp.; w lm - powtarzanie się czegoś (faktów, zjawisk) w danych jednostkach czasu, w danych porach»

Ślęczeć po nocach.

Ćwiczył po całych dniach.

i) «przedmiot zajmujący poprzednio dane miejsce, także poprzedniego użytkownika danego pomieszczenia; z nazwą opakowania, naczynia itp. - to, co się znajdowało w tym naczyniu, opakowaniu, to, z czego zostało ono opróżnione»

Beczka po winie.

Garnek po mleku.

Papier po mięsie.

Puszki po konserwach.

Klatka po króliku.

Dół po kartoflach.

Zajęła pokój po siostrze.

j) «z nazwami osób - przejęcie stanu posiadania, odziedziczenie cechy, kontynuowanie funkcji tych osób»

Pierścionek po babce.

Spadek po krewnych.

Cechy dziedziczone po przodkach.

Ma urodę po matce i talent po ojcu.

Prowadzi warsztat po bracie.

k) «z oznaczeniami kolejności, następstwa, hierarchii, skali itp. czegoś - punkt odniesienia tej kolejności, następstwa itp.»

Była w domu pierwszą osobą po ojcu.

Kapitana statku nazywano pierwszym po Bogu.

W konkursie zajął trzecie miejsce, po Polaku i Francuzie.

Kawę podaje się po deserze.

Najpierw wymienia się imię, po nim nazwisko.

Ruszyli gęsiego jeden po drugim.

Przeszukiwali las metr po metrze.

l) «kryterium rozpoznawania czegoś; na podstawie czegoś, według czegoś»

Rozpoznał go po głosie.

Domyślił się po zapachu, że piecze się ciasto.

Po opakowaniu poznał nadawcę.

Po sposobie mówienia zorientował się, że była cudzoziemką.

Widzę po twoich oczach, że się niepokoisz.

∆ Pokazać, dać znać po sobie «uzewnętrznić coś, np. swoje przeżycia, zdradzić się ze swymi uczuciami (często z przeczeniem)»

□ Znać (poznać) pana po cholewach.

2. «w połączeniach z biernikiem tworzy wyrażenia oznaczające»

a) «kres przestrzenny, granice zasięgu czegoś»

Broda po pas.

Śnieg po kolana.

Woda po kostki.

Naczynie wypełnione po brzegi.

Pola ciągnące się aż po horyzont.

Koła zaryły się w piasku aż po osie.

b) «kres czasowy, moment, do którego trwa lub ma trwać dana czynność (dziś zwykle w wyrażeniach o charakterze książkowym, często zastępowany przez przyimek do z dopełniaczem)»

To trwa po dzień dzisiejszy, po dziś dzień.

Tak było i będzie aż po wszystkie, po wsze czasy.

Pracował aż po ostatnie tchnienie.

c) «cel ruchu, czynności, dziania się czegoś, przedmiot będący tym celem»

Iść, pójść posłać po kogoś, po coś.

Pobiec po pomoc, po doktora.

Pójść do sklepu po mąkę.

Przyjść do kogoś po radę.

Stać w kolejce po bilety.

Sięgnął po książkę.

Po co, po jakie licho tu wszedłeś?

d) «liczbę, wartość, cenę czegoś lub ich jednostki (zwykle z liczebnikiem)»

Paczki po dwadzieścia sztuk.

Materiał po sto złotych za metr.

Dał im po dwie paczki papierosów.

Dostali po tysiąc złotych nagrody.

Mieli po cztery tygodnie urlopu.

Wracali grupkami po trzech, czterech.

3. «w połączeniach z celownikiem (we współczesnej lub dawnej jego formie) wchodzi w skład wyrażeń, zwykle zleksykalizowanych, określających najczęściej sposób, okoliczności, zwyczaj, właściwość działania, dziania się, dokonywania się czegoś»

Po dziecinnemu, po pijanemu, po staremu, po swojemu, po trzeźwemu; po góralsku, po koleżeńsku, po ludzku, po mistrzowsku, po ojcowsku, po polsku; po cichu, po prostu.

∆ pot. Po złotemu «w cenie jednego złotego»