- sam
- I+ sama, samo, sami, odm. jak przym.1. «zaimek wskazujący na to, że dana osoba lub rzecz występuje, działa we własnej osobie, samodzielnie, bez niczyjej pomocy»
Sam to zrobiłem.
Sam się zdecydował na to.
Dziecko samo odrobiło lekcje.
Talerz sam się nie rozbił.
Włosy jej się same kręcą.
□ Kazał pan, musiał sam.□ Pieczone gołąbki nie lecą same do gąbki.2. «zaimek wskazujący na to, że dana osoba działa, pozostaje samotna, bez innych osób, bez towarzystwa, bez opieki, że dana rzecz jest oddzielona od innych przedmiotów; samotny, odosobniony»Został sam na świecie.
Sam jak palec, jak kołek w płocie.
Zostaw mnie samą.
Pozostał sam jeden w domu.
Smutno jest żyć człowiekowI samemu.
Nieszczęście samo nigdy nie przychodzi, zawsze w parze.
3. «wyraz wyróżniający, precyzujący, przeciwstawiający»a) «występując w funkcji przymiotnika, wskazuje, uściśla, uwydatnia relacje przestrzenne, czasowe»Spódnica do samej ziemi.
Czytał do samego południa.
Stanął nad samym urwiskiem.
Od samego rana miał dużo pracy.
Przysunął się pod samo okno.
Zatrzymał się przy samych drzwiach.
Słońce świeciło w same oczy.
Przyjść w samą porę.
przen. Roboty mają po same łokcie.
∆ W sam raz «akurat»b) «podkreśla, że coś występuje bez dodatków, że nic innego temu nie towarzyszy»Mówić samą prawdę.
Podać same fakty.
Spotykają ich same niepowodzenia.
c) «podkreśla, że coś stanowi wystarczającą przyczynę, rację czegoś»Zachwycał go sam widok potraw.
Samo wspomnienie o tym rozczuliło, rozrzewniło go.
Na samą myśl o wyjeździe odczuwał smutek.
d) «podkreśla szczególną ważność kogoś, czegoś»Sam generał do nich przemawiał.
e) «podkreśla nietypowość, niezwykłość, wyjątkowość czegoś, występuje w funkcji wyrazu nawet»Wykonał to tak dobrze, że i sam majster nie zrobiłby lepiej.
f) «w połączeniu z formami: siebie, sobie, się (niekiedy z innymi zaimkami) wzmacnia odnoszenie się czegoś do podmiotu zdania»Sam sobie wszystko zawdzięczam.
Sama sobie przeczysz.
Byli cieniem samych siebie.
Sama się przeraziła.
Chciała, żeby ją podziwiano dla niej samej.
◊ Sam z siebie «o kimś, kto coś robi z własnej inicjatywy»◊ Sam w sobie «wyrażenie podkreślające coś»◊ Sam przez się a) «o czymś, co się dzieje spontanicznie bez widocznych przyczyn, powiązań» b) «o przyczynie wystarczającej w stosunku do czegoś, co ją wzmaga, uzupełnia»◊ Sam, sama, samo za siebie mówi «o czymś, co nie wymaga objaśnienia»◊ Przejść samego siebie «zrobić, wykonać coś lepiej niż zazwyczaj; wykazać w czymś wiele inwencji»◊ Zostawić kogoś samemu sobie «zostawić kogoś bez pomocy»□ Kto późno przychodzi, sam sobie szkodzi.g) «w połączeniu z zaimkami: ten, taki tworzy wyrażenia oznaczające tożsamość, identyczność; właśnie ten, taki, akurat ten, taki»To ten sam człowiek.
Chodziły w takich samych sukienkach.
Oboje w tym samym wieku.
Wrócili w tym samym czasie.
Wrócili na to samo miejsce.
Wciąż w kółko jedno i to samo.
◊ Jeden i ten sam «wzmocnione: ten sam, taki sam»◊ Taki sam co do joty, kubek w kubek taki sam «taki właśnie, absolutnie taki, identyczny»◊ Tak samo co do joty, kubek w kubek tak samo «identycznie, całkowicie»◊ Tak samo, tak samo jak, tyle samo, tyle samo co «podobnie, analogicznie»◊ Tym samym «a więc, przeto, wobec tego»□ Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.□ Przygania kocioł garnkowi, a sam smoli.sam na sam1. «w użyciu przysłówkowym: bez świadków, w cztery oczy»Rozmowa sam na sam.
Był sam na sam z naczelnikiem.
2. n ndm«w użyciu rzeczownikowym: przebywanie z sobą dwóch osób płci odmiennej, bez świadków, na osobności; schadzka dwóch osób»Urocze, rozkoszne sam na sam.
IIm IV, D. -u, Ms. \sammie; lm M. -y«sklep samoobsługowy»
Słownik języka polskiego . 2013.
