ucho

n II; lm MB. uszy, D. uszu (uszów), C. uszom, N. uszami (uszyma), Ms. uszach

1. «parzysty narząd słuchu i równowagi u kręgowców (u człowieka i ssaków składający się z ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego) znajdujący się po obu stronach głowy; małżowina uszna»

Uszy odstające, przylegające.

Duże, małe uszy.

Obwisłe uszy u psa.

Klipsy w uszach.

Ciągnąć za uszy.

Wytargać za ucho, za uszy.

Dostać, oberwać, zdzielić kogoś po uchu, przez ucho.

Mówić (komuś) do ucha, na ucho, w ucho.

Trzepnąć w ucho.

Ogłuchnąć na jedno ucho.

Odgarnąć włosy za uszy.

Przyłożyć, przytknąć dłoń do ucha.

Przyłożyć ucho do ściany.

Nałożyć kapelusz na uszy.

Komuś brzmi, dzwoni, dźwięczy, szumi w uszach.

∆ Zapalenie ucha «ostre lub przewlekłe schorzenie ucha, najczęściej środkowego, wywołane zakażeniem bakteryjnym lub występujące (głównie u dzieci) w czasie trwania choroby zakaźnej (np. odry)»

◊ Czujne, wyczulone, dobre, wprawne ucho «dobrze funkcjonujący narząd słuchu, bardzo dobry słuch»

◊ Muzykalne ucho «słuch rozróżniający dokładnie tony i ich wysokość»

◊ Niepowołane uszy «ktoś, kto nie powinien słyszeć tego, o czym się mówi»

◊ Uszy do góry «trzymaj się, nie poddawaj się zniechęceniu, bądź dobrej myśli»

◊ Być czyimś uchem i okiem «być czyimś informatorem, donosicielem»

◊ Coś (np. głos, śpiew, słowa itp.) dobiega, dochodzi, dociera, dolatuje do czyichś uszu «coś jest słyszane, coś daje się słyszeć»

◊ Coś (np. świst, przeciągły ton) drażni, przeszywa, razi, rozdziera ucho, uszy; coś świdruje, wierci w uszach «coś wywołuje nieprzyjemne wrażenie słuchowe»

◊ Coś (np. muzyka) głaszcze, pieści ucho, uszy «coś wywołuje przyjemne wrażenie słuchowe»

◊ Kłaść, tulić uszy po sobie a) «o zwierzęciu: zbliżać uszy do głowy (oznaka strachu)» b) «o człowieku: stawać się potulnym, pokornym»

◊ Strzyc uszami, uchem a) «o zwierzęciu: szybko poruszać postawionymi pionowo uszami» b) pot. «o ludziach: nasłuchiwać, podsłuchiwać»

◊ Nastawić uszy, nadstawić ucha albo uszu «zacząć pilnie nadsłuchiwać»

◊ Chwytać, łowić uchem «słuchać z uwagą, z natężeniem; starać się coś usłyszeć»

◊ Kłaść coś komuś do uszu, w uszy «przekonywać kogoś o czymś usilnie»

◊ Puszczać coś mimo uszu «nie słuchać czegoś; nie zważać na to, co ktoś mówi»

◊ Słyszeć na własne uszy «słyszeć samemu»

◊ Słuchać jednym uchem (a drugim wypuszczać) «słuchać nieuważnie»

◊ Coś jednym uchem wchodzi, wlatuje, a drugim wychodzi, wylatuje «łatwo się zapomina to, co się usłyszało»

◊ Nie wierzyć, nie chcieć wierzyć własnym uszom «być zdziwionym, zaskoczonym tym, co się usłyszało»

◊ Zamykać, zatykać uszy na coś «nie chcieć czegoś słuchać, słyszeć; nie reagować na to, co się słyszy, co dochodzi do świadomości»

◊ Zobaczyć swoje ucho prędzej, raczej niż…, aniżeli… «zwrot używany dla zaznaczenia, że coś jest niemożliwe, że się nie stanie»

◊ Zaangażować się w coś, tkwić w czymś po uszy «zaangażować się w coś bardzo, być czymś całkowicie zaabsorbowanym»

◊ Zadłużyć się, być w długach po uszy; zakochać się po uszy itp. «zadłużyć się bardzo, być w długach całkowicie; zakochać się bardzo itp.»

◊ Mieć uszy pełne czegoś (np. wrzasku, hałasu) «słyszeć coś (np. wrzask, hałas) w nadmiarze; mieć dość słuchania czegoś (np. głośnej muzyki)»

◊ Mieć czegoś, kogoś po uszy, po same uszy, powyżej uszu «mieć czegoś (nieprzyjemnego) dość, za dużo, mieć kogoś dość»

◊ Ciągnąć, wyciągać kogoś za uszy «wkładać wiele wysiłków w dopomaganie komuś, kto nie nadaje się do czegoś, nie umie czegoś»

◊ Czerwienić, rumienić się po uszy «czerwienić się na całej twarzy, bardzo się czerwienić»

◊ Jeść, zajadać, wcinać aż się (komuś) uszy trzęsą «jeść z apetytem, łapczywie»

◊ Śmiać się, roześmiać się, ziewać od ucha do ucha «śmiać się, roześmiać się, ziewać szeroko otwierając usta; śmiać się serdecznie»

◊ Spać na oba uszy «spać mocno»

◊ Coś obiło się komuś o uszy «ktoś coś słyszał, ale nic o tym bliżej nie wie»

◊ Uszy bolą, pękają, puchną od czegoś «nie można czegoś słuchać, przykro jest czegoś słuchać»

◊ Uszy więdną «o wrażeniu, które wywołuje słuchanie czegoś wulgarnego, nieprzyzwoitego»

◊ pot. Coś wylewa się komuś uszami «komuś przykrzy się słuchanie czegoś, co słyszy zbyt często»

◊ Grać, wygrywać (posp. rżnąć) od ucha «grać, wygrywać raźno, żywo, z zapałem»

◊ Mieć usta (posp. gębę) od ucha do ucha a) «mieć bardzo szerokie usta» b) «być kłótliwym, mówić dużo, głośno»

◊ Natrzeć komuś uszu «skarcić kogoś, udzielić komuś nagany»

◊ żart. Dostać, zobaczyć ucho od śledzia «nie dostać, nie zobaczyć czegoś wcale»

◊ przestarz. Ośle uszy «zagięte rogi kartek książki lub zeszytu»

◊ Uczciwszy uszy «zwrot wtrącany dla złagodzenia jakiejś obrażającej lub nieco wulgarnej wypowiedzi; z przeproszeniem»

□ Słuchaj uchem, a nie brzuchem.

□ Ściany mają uszy «należy mówić cicho, bo ktoś może podsłuchać»

2. zwykle w lm «klapki przy czapce, opuszczane dla zasłonięcia uszu, kiedy jest zimno, mroźno»

Czapka z uszami.

Uszy u czapki.

3. lm M. ucha (uszy), D. uch, uszu a. uszów, C. uchom a. uszom, N. uchami a. uszami, Ms. uchach a. uszach

«uchwyt w kształcie koła, łuku, prostokąta lub pętli; zwykle uchwyt naczynia; otwór do nawlekania czegoś»

Ucho dzbana.

Ucho igły.

Dzban, kubek, garnek, rondel z uchem, z uchami.

∆ techn. Ucho holownicze «urządzenie zaczepowe w postaci haka lub zamkniętego ogniwa, zamocowanego do przedniej poprzeczki ramy samochodu, umożliwiające holowanie uszkodzonego samochodu»

∆ Ucho liny «koniec liny zagięty i wpleciony w nią, zwykle wzmocniony i usztywniony kauszą»

□ Póty dzban wodę nosi, póki się ucho nie urwie.