- z
- I1. «litera oznaczająca spółgłoskę z, wchodząca także w skład dwuznaków: rz, cz, sz, dz»◊ Od a do z «od początku do końca; wszystko»2. «spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa, szczelinowa, twarda, dźwięczna»II1. «przyimek łączący się z rzeczownikami (i innymi wyrazami w ich funkcji) w dopełniaczu; tworzy wyrażenia, w których najczęściej są oznaczone»a) «punkt wyjścia ruchu przestrzennego, działania związanego z tym ruchem, kierunek od czegoś, miejsce na zewnątrz czegoś»
Wyjść z domu.
Rzeka wystąpiła z brzegów.
Wrócić z wczasów.
Nadjeżdża pociąg z Kołobrzegu.
Zetrzeć kurz z szafy.
Zsiąść z konia.
Zejść z góry, z piętra.
Wyjąć pieniądze z portfela.
Wiatr wiejący z północy.
Zrywać owoce z drzewa.
Stać, siedzieć, znajdować się z tyłu, z boku, z prawej strony czegoś.
Przerzucać coś z jednej strony na drugą, z kąta w kąt.
Coś (gospodarka) przechodzi z ojca na syna, z rodu na ród.
Wpadać z jednej ostateczności w drugą, z deszczu pod rynnę.
Temperatura chorego spadła z 39° do 37°.
◊ Nic z tego «coś nie dojdzie do skutku, nie zostanie zrealizowane, ktoś nie dopuści do czegoś»b) «źródło informacji, wiadomości, wiedzy o czymś»Wiadomości z prasy.
Przepis z książki kucharskiej.
Informacje z folderów.
Z własnego doświadczenia wiem, że…
c) «okres (miniony) dziania się czegoś, początek czegoś w czasie»Rachunek z zeszłego roku.
Zabytek z XV w.
Odwiedził nas z samego rana.
d) «środowisko, do którego ktoś należy lub z którego ktoś pochodzi, zbiorowość, w której obrębie coś jest wyróżnione»Koleżanka z mojej szkoły.
Jeden z wielu.
Któryś z was.
Wielu z nich.
Najmłodsze z dzieci, z całej rodziny.
Najciekawszy z zabytków.
Największa z rzek.
∆ Kowalska z domu Kwiatkowska a. Kowalska z Kwiatkowskich «określenie nazwiska panieńskiego mężatki»e) «składnik, tworzywo czegoś»Bukiet z róż.
Wino z porzeczek.
Mur z cegły.
Łupiny z orzechów.
Rodzina składa się z pięciu osób.
f) «wcześniejszy stan, faza tego, co ulega zmianie»Z nieużytków uczynić żyzne pola.
Z pączka rozwinął się kwiat.
Z poczwarki wyrasta motyl.
Z chorowitego dziecka wyrósł na silnego mężczyznę.
Z porucznika awansował na kapitana.
g) «przyczyna, motyw, racja czegoś»Zemdleć z braku powietrza.
Ptaki ginęły z głodu.
Uczynić coś z wdzięczności.
Ożenić się z rozsądku.
Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem, z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy. (Mickiewicz)
∆ Z jakiej racji, z jakiego powodu «dlaczego»∆ Ni z tego ni z owego «bez widocznej przyczyny, niespodziewanie»h) «wzór, model czegoś; sposób, zasada dziania się czegoś»Malować z natury.
Kopiować z oryginału.
Śpiewać, grać z pamięci, z nut.
Brać z kogoś wzór.
Przykład idzie z góry.
◊ pot. Łgać jak z nut «kłamać bezczelnie, bez zmieszania, zakłopotania»i) «stopień nasilenia czegoś (zwykle w wyrażeniach utartych)»Krzyczeć z całych sił, z całej mocy.
Kochać z całego serca.
j) «ograniczenie zakresu, do którego się odnosi wyraz nadrzędny»Z oczu podobny do matki.
Miasto słynne z zabytków.
Gospodyni znana z dobrej kuchni.
2. «przyimek łączący się z rzeczownikami (i innymi wyrazami w ich funkcji) w narzędniku; tworzy wyrażenia, w których najczęściej są oznaczone»a) «osoba towarzysząca, przedmiot towarzyszący, współdziałający, współuczestniczący w czymś lub rzecz niesiona, trzymana, używana przez kogoś; także: położenie czegoś względem całości»Kotka z kociętami.
Rzeka z dopływami.
Wyjechał z żoną i z dziećmi.
Deska z sękami.
Podróżny z walizką.
Dziewczyna z torbą.
Rybak z wędką.
Padał śnieg z deszczem.
Leżeć z rękami założonymi pod głowę.
Siedzieć z podciągniętymi kolanami.
◊ pot. Rzucić się na kogoś z pięściami, z pazurami «doskoczyć do kogoś z zamiarem bicia»b) «element czegoś, przedmiot stanowiący zawartość czegoś, będący składnikiem, uzupełnieniem czegoś, określający, charakteryzujący coś»Worek z mąką.
Skrzynka z narzędziami.
Garnek ze śmietaną.
Kawa z mlekiem.
Chleb z masłem.
Mięso z kością.
Sklep z zabawkami.
Dom z gankiem.
Zegar z kukułką.
Równanie z dwiema niewiadomymi.
◊ pot. Poczciwy z kościami «dobry całkowicie, bez zastrzeżeń, zacny»c) «stan, czynność towarzyszące innej czynności, innemu doznawaniu czegoś, innemu stanowi»Poruszać się z wysiłkiem.
Obudzić się z bólem głowy.
Oczekiwać kogoś z niecierpliwością.
Słuchać kogoś z wytężoną uwagą.
Odezwać się do kogoś z przekąsem.
d) «cel czyjegoś działania»Przyjechać z wykładem.
Przyjść z prośbą o radę.
Śpieszyć z pomocą.
Pojechać z wizytą.
e) «skutek»Skończyć szkołę z dobrym wynikiem.
Z powodzeniem zakończyć pracę.
Zarzucał wędkę, ale z małym szczęściem.
f) «po niektórych czasownikach - przedmiot, zakres ich zastosowania (często w zdaniach o konstrukcji nieosobowej i w wyrażeniach ekspresywnych)»Nie wiedziała co zrobić z tą sprawą.
Ociągać się z wyjazdem.
Nie mógł sobie dać rady z matematyką.
Być z kimś w przyjaźni.
Oswoić się z jakąś myślą.
Krucho z nim.
A jak z forsą?
Ostrożnie z ogniem!
Do licha z taką robotą!
Utrapienie z tym dzieckiem, z tą babą.
Cholera z takim życiem.
◊ Nie wiedzieć co zrobić z rękami «czuć się skrępowanym, nie umieć się swobodnie poruszać»3. «przyimek w połączeniu z dopełniaczem dawnej deklinacji rzeczownikowej przymiotników tworzący wyrażenia, zwykle utarte, o charakterze przysłówkowym»Z cudzoziemska, z mazurska, z chłopska, z cicha, z lekka, z daleka, z grubsza, z nagła, z prawa, z lewa, z rzadka, z wolna, z wysoka.
◊ Mieć się z pyszna «znaleźć się w przykrej sytuacji»4. «wyraz pełniący funkcję przysłówka, towarzyszący określeniom wielkości, miary, wprowadzający odcień niedokładności, przybliżonej oceny; około, mniej więcej, prawie»Wypił z pięć kufli piwa.
Miała z dziesięć par pończoch.
Las ciągnął się z kilometr.
Z godzinę musisz tu poczekać.
Słownik języka polskiego . 2013.
