żeby

1. «spójnik (używany także z zakończeniami osobowymi: żebym, żebyś, żebyśmy, żebyście) łączący ze zdaniem nadrzędnym zdanie podrzędne»

a) «wyrażające cel tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym; aby»

Spotkali się, żeby szczerze porozmawiać.

Trzeba się śpieszyć, żeby zdążyć na czas.

b) «wyrażające skutek tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędym; aby»

Jest zbyt taktowny, żeby się mieszać w cudze sprawy.

Za mało się znamy, żebyśmy mogli przejść na ty.

Za bardzo kochała syna, żeby mu nie pobłażać.

c) «zawierające treść inną niż można by było oczekiwać na podstawie treści zdania nadrzędnego; aby»

Z trudem pospłacał długi, żeby na nowo się zadłużyć.

d) «rozwijające lub dopełniające treść zdania nadrzędnego; aby»

Nie lubił, żeby ktoś decydował za niego.

Nie wierzę, żebym mogła to szybko załatwić.

Proszę, żebyście do mnie przyszli.

Trzeba, żebyś się wziął do pracy.

e) «(w połączeniu z wyrazem tylko) wyrażające warunek lub przyczynę realizacji tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym; byle»

Gotowi byli na wszystko, żeby tylko móc żyć razem.

Imał się każdej pracy, żeby tylko zdobyć pieniądze.

f) «wyrażające możliwość lub nie spełniony warunek realizacji tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym; gdyby»

Żeby nie przypadek, sprawy potoczyłyby się inaczej.

Żebyś wiedziała, co o tobie mówią!

□ Żeby kózka nie skakała, toby nóżki nie złamała.

g) «wyrażające nieskuteczne przeciwdziałanie, kontrastujące okoliczności uboczne, rozbieżność między tym, co się rzeczywiście dzieje, a tym, czego można by oczekiwać w danej sytuacji; choćby»

Żeby nawet świat się walił, muszę dopiąć swego.

Żebyś nie wiem co mówił, nikt ci nie uwierzy.

Żebym miała paść ze zmęczenia, to i tak napiszę ten referat.

2. «partykuła (używana także z zakończeniami osobowymi: żebym, żebyś, żebyśmy, żebyście), nadająca zdaniu charakter»

a) «życzenia; oby»

Żeby nam się (dobrze działo)! żebyśmy (tylko) zdrowi byli!

◊ pot. Żeby go (kaczki podeptały)! «zwrot oznaczający oburzenie, zdziwienie, zniecierpliwienie»

◊ posp. Żeby cię, was (wszyscy) diabli wzięli! «rodzaj przekleństwa»

b) «charakter rozkazu, polecenia»

Żeby mi tu był porządek!

Żebyście siedzieli cicho!

c) «zabarwienie emocjonalne»

Żeby choć jednym słowem się odezwał!

Żeby też nic nie zapamiętać z filmu!

Żeby tak stale zrzędzić!

◊ (A) żebyś wiedział, wiedziała!; (a) żeby pan wiedział! (itp.) «tak jest!, ależ tak!, oczywiście!»