- dać
- dk I dam, dasz, dadzą, daj, dał, dany - dawać ndk IX, daję, dajesz, dają, dawaj, dawał, dawany1. «przekazać komuś rzecz, którą się posiada lub rozporządza; obdarzyć czym; podarować, ofiarować, oddać; poświęcić co»
Dawać pieniądze na utrzymanie.
Nie dać ani grosza.
Dać komu książkę, list, napiwek, prezent, posag.
Dać co komu na drogę.
Dać (pieniądze) na Centrum Zdrowia Dziecka, na odbudowę Zamku.
Dać ofiarę na biednych.
Dać pół życia za co.
◊ Dać głowę, gardło, szyję, życie a) «stracić życie; zginąć» b) «zaręczyć życiem, zapewnić»◊ Dać łapówkę, posp. dać w łapę «przekupić kogo»◊ Dawać (jakąś sumę) «proponować jakąś sumę jako zapłatę»◊ Dać na kredyt, przestarz. na borg «godzić się na przyjęcie zapłaty w terminie późniejszym; kredytować»◊ Dać na procent, na procenty «pożyczyć na określony procent»◊ Dać na raty «sprzedać na raty»◊ Dać ciepłą ręką «dać przed śmiercią (zamiast zapisywać w testamencie)»◊ Dać na rękę «wypłacić gotówką»◊ Dać od ręki «wypłacić, przekazać co natychmiast»◊ Dać w zastaw, na zastaw «zastawić»◊ żart. Dać buzi, rub. gęby, pyska «pocałować się z kim»□ Dwa razy daje, kto prędko daje.□ Głupi daje, mądry bierze.□ Kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera.□ Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.2. «użyczyć, udzielić czego; zapewnić, podać, wręczyć»Daj no mi soli.
Dać gościnę, kwaterę, nocleg, przytułek.
Dać amnestię, błogosławieństwo, dymisję, promocję, rozwód, ślub.
Dać koncesję, kredyt, pomoc.
Dać gwarancję, ochronę, pełnomocnictwo, rękojmię, sankcję, upoważnienie.
Dać odpowiedź, przestrogę, rozkaz.
Dawać lekcje, korepetycje.
◊ Dać na poty «zastosować środek wywołujący pocenie się»◊ Dać hasło, sygnał, znak «wezwać, zawiadomić hasłem, sygnałem, znakiem»◊ Dać głos komu «udzielić komu głos; wezwać, by przemówił»◊ Dać głos za kim, na kogo, przestarz. dać kreskę komu, na kogo «opowiedzieć się za kim w głosowaniu»◊ Dać komu lekcję, nauczkę, szkołę «dać do zrozumienia komu w sposób stanowczy, że niewłaściwie się zachował lub postąpił; zmusić kogo do ciężkiej pracy, do dużego wysiłku»◊ Dać spokój «zostawić w spokoju, zaniechać czegoś, przestać się zajmować kim, czym»◊ Nie dawać spokoju «niepokoić»◊ Dać radę «udzielić rady, poradzić komu»◊ Dać (sobie) radę «podołać, sprostać czemu»◊ Dać (komu) rękę a) «podać rękę na pożegnanie lub powitanie» b) «podając rękę zobowiązać się do czego, przyrzec co»◊ Dać słowo, słowo honoru, słowo uczciwego człowieka, dać przyrzeczenie; daw. dać parol, słowo szlacheckie, kawalerskie «zobowiązać się uroczyście, zapewnić solennie»◊ Dać komu imię, miano, przezwisko, przydomek «nazwać imieniem, przezwiskiem itp.»◊ Dać krzyżyk na drogę «życzyć komu szczęśliwej drogi, pobłogosławić na drogę»◊ Dać komu w twarz, w plecy (po plecach); dać komu batem, kijem a. baty, kije «uderzyć kogo; zbić mocno»◊ Dać komu po nosie «ostro rozprawić się z kim, zdetonować kogo»◊ pot. Dać komu łupnia «dotkliwie kogoś pobić»◊ Dać komuś bobu «dać komuś nauczkę, dać się komuś we znaki, dokuczyć komuś»◊ Dać komuś w kość «zmusić kogoś do dużego wysiłku, bardzo kogoś zmęczyć; pokonać kogoś (w zawodach sportowych, w grze)»◊ Dać komuś popalić, dać komuś do wiwatu «zmusić kogoś do dużego wysiłku, bardzo kogoś zmęczyć; dokuczyć, dopiec komuś»◊ Dać mata «w grze w szachy: rozstrzygnąć partię na swoją korzyść»◊ Dać kosza, odkosza, daw. dać czarną polewkę, harbuza, rekuzę «odmówić ręki konkurentowi, odprawić zalecającego się»◊ posp. Dać komuś cynk «ostrzec, poinformować kogoś»3. «powierzyć komu co (jakąś funkcję, pracę, stanowisko itp.); przyznać, mianować, wyróżnić»Dać pracę, posadę, miejsce (w biurze, fabryce itp.).
Dać komu kierownicze stanowisko (np. dyrektora, naczelnika).
Dać komu stopień wojskowy (np. kapitana).
Dać komu władzę nieograniczoną, ograniczoną.
Dali mu nadzór techniczny w zakładzie.
Dano mu odpowiedzialną funkcję prezesa, przewodniczącego, sekretarza.
◊ Dać pierwszeństwo komu, czemu «przyznać wyższość, przełożyć nad kogo, co»◊ Dać którąś grupę, dać ocenę, stopień (czwórkę, piątkę itd.) «przyznać którąś grupę, postawić jakąś ocenę, jakiś stopień»4. «skierować, przydzielić, wysłać kogoś do jakiejś pracy, na jakieś stanowisko; umieścić, przeznaczyć»Dać kogoś do pomocy.
Dać kogo na służbę, do szkół, do terminu.
◊ pot. Dajcie go tu «przyprowadźcie go, niech przyjdzie»5. «przesłać, przekazać do wykonania; oddać gdzie»Dać bieliznę do prania, buty do szewca.
Dać rzeczy na bagaż.
Dać utwór do oceny, maszynopis do korekty, powieść do druku.
Dać ogłoszenie do prasy.
6. «wystąpić z czym, urządzić, zorganizować co, wystawić (na scenie)»Dać bal, bankiet, przyjęcie.
Dać koncert, przedstawienie.
pot. Co dają w teatrze?
7. «dostarczyć, przysporzyć, wnieść coś do czego, przynieść, spowodować»Ziemia daje ziarno.
Drzewo dawało cień.
Bierz, co życie daje.
Dać dochód, stratę, zysk.
Dać efekt, rezultat, wynik.
□ Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje.8. «dopuścić do czegoś, umożliwić coś; pozwolić»Daj, pomogę ci.
Daj, ty będziesz myć, a ja wycierać.
Daj mi powiedzieć.
Matka nie dała mu się bawić z kolegami.
Nie dali mu wejść.
Dane mi było widzieć ją na scenie.
Nie było mu dane dokończyć swego dzieła.
◊ Daj Boże, dałby Bóg «niech Bóg sprawi; aby, bodaj tak się stało»◊ Da Bóg, jak Bóg da «jeżeli wszystko dobrze się ułoży»◊ Dać czas do namysłu «pozwolić się komu namyślić, odłożyć sprawę na pewien czas»◊ Dać do myślenia «zmusić do zastanowienia»◊ Dać do poznania, do zrozumienia «ułatwić zorientowanie się; napomknąć»◊ Dać do wyboru «pozwolić wybrać, pozostawić do wyboru»◊ Dać komu wolną rękę «zostawić komu swobodę działania»◊ Dać sobie rękę uciąć «być absolutnie pewnym czego»◊ Dać pole do czego «stworzyć okazję, umożliwić wykazanie się czym, ułatwić powstanie czego»◊ Dać za wygraną «zrezygnować z czego; porzucić jakiś zamiar, odstąpić od czego; zniechęcić się do czego»◊ pot. Dajmy na to «przypuśćmy, weźmy pod uwagę; powiedzmy, na przykład»◊ (nie wiążąca się bezpośrednio z wyżej wymienionymi znaczeniami): Dać baczenie «zwrócić uwagę, pilnować»◊ pot. Dać drapaka, nogę «uciec»◊ Dać krok, kilka kroków «ruszyć się, posunąć się o krok, o kilka kroków»◊ Dać susa «skoczyć»◊ Dać komu ileś lat «określić czyjś wiek na ileś lat»◊ Dać ognia, salwę, serię (strzałów), strzał, wystrzał «spowodować strzał, salwę itd.; wystrzelić»◊ Dać znać «zawiadomić»dać się - dawać się1. «pozwolić się pokonać (zwykle z przeczeniem: nie dać się)»Bądź dzielny, nie daj się.
◊ Dać się (komuś) we znaki «dokuczyć (komuś), znękać (kogoś)»□ Dla kompanii (towarzystwa) dał się Cygan powiesić.2. tylko w 3 os. albo nieos. «być możliwym»Coś się da zrobić.
Dałoby się to ulepszyć.
Nie da się tego przewidzieć.
Drzwi nie dało się otworzyć, zamknąć itd.
Dał się słyszeć warkot samolotu.
Brać, chować, jeść, kupować, sprzedać, uratować itd. co się da, ile się da.
Jechać, nocować, pracować, przebywać, ukrywać się itd. gdzie się dało.
Bić, odżywiać się, zajmować się itd. czym się dało.
Pracować, przyjaźnić się, wyjechać itd. z kim się dało.
Brać, pożyczać itd. skąd się dało.
◊ Jak się tylko da a) «jeżeli to w ogóle możliwe» b) «skoro tylko będzie się mogło» «w jakikolwiek sposób»
Słownik języka polskiego . 2013.
