ogień

m I, D. ognia; lm M. ognie, D. ogni

1. «zjawisko wydzielania się ciepła i światła towarzyszące paleniu się ciał, postrzegane w postaci płomieni i żaru; płomień»

Jasny, nikły, słaby, wielki ogień.

Blask, żar ognia.

Słup, strumień, ściana ognia.

Języki ognia.

Palić, rozpalić, podsycić, podtrzymać, zgasić ogień.

Buchać, zionąć ogniem.

Dołożyć, dorzucić do ognia, na ogień.

Ogień bucha, buzuje, gaśnie, pali się, tli się.

Ogień błyska, migoce, trzaska, strzela.

◊ Ogień i woda, ogień z wodą «przeciwstawne zjawiska, siły, rzeczy; dwa niezgodne charaktery; dwie osoby mające niezgodne, całkowicie odmienne charaktery, usposobienia»

◊ Słomiany ogień «krótkotrwałe, nagle powstające i szybko przemijające uczucie, stan psychiczny itp.; krótkotrwały zapał do czegoś»

◊ Coś piecze, pali kogoś żywym ogniem, jak ogień «komuś dokucza piekący, przejmujący ból»

◊ Dolać oliwy do ognia «spowodować jeszcze większe rozdrażnienie, wzburzenie, podsycić czyjś gniew, pogorszyć sytuację»

◊ Gotować, piec, smażyć itp. na wolnym ogniu «gotować, piec na małym, słabym płomieniu, na średnio rozgrzanej kuchni»

◊ Igrać z ogniem «zachowywać się nierozważnie, prowokująco w sytuacji mogącej grozić niebezpieczeństwem»

◊ Upiec dwie pieczenie przy jednym ogniu «korzystając z jednej okazji załatwić dwie sprawy; odnieść podwójną korzyść z czegoś»

◊ Upiec własną pieczeń przy czyimś ogniu «korzystając z tego, że ktoś załatwia swoją sprawę, załatwić własną; skorzystać z okazji, ze sposobności, która się nadarzyła komuś innemu»

◊ Wpaść jak po ogień «przyjść, zjawić się gdzieś na chwilę, przybywszy odejść skądś szybko, śpiesząc się»

◊ Wyciągać, wyjmować dla kogoś (za kogoś) kasztany z ognia «wykonywać, zwykle nie z własnej inicjatywy, trudną albo niebezpieczną czynność, pracę, z której odnosi korzyść ktoś inny»

◊ Wyciągać, wyjmować kasztany z ognia cudzymi rękami «posługiwać się kimś w wykonywaniu trudnej albo niebezpiecznej czynności, pracy odnosząc przy tym samemu korzyść»

□ Nie ma dymu bez ognia.przen.

a) «gwałtowne uczucie, zapał, namiętność, pasja, werwa, energia»

Ogień gniewu, nienawiści, namiętności, żądzy.

Ogień w głosie, w oczach.

Płonąć, pałać, gorzeć ogniem.

Ogień (namiętności) trawi kogoś.

Mówić, tańczyć, śpiewać z ogniem.

b) «kolory, pąsy, wypieki na twarzy; rumieniec»

Ognie biją, uderzają, występują komuś na twarz.

Ogniem, żarem lico płonie. (Wyspiański)

◊ Stanąć w ogniu, w ogniach «zarumienić się gwałtownie, oblać się rumieńcem»

c) «upał, gorąco, skwar, żar»

Ogień leje się z nieba.

d) «blask, odblask, błysk czegoś; łuna»

Ognie zorzy polarnej.

2. «palenie się budynków, lasów itp., płomienie ogarniające dużą przestrzeń; pożar»

Groźny, szalejący ogień.

Łuna ognia.

Spowodować, zaprószyć ogień.

Umiejscowić, zlokalizować ogień.

Dom stanął w ogniu.

Szopa zajęła się ogniem.

Ogień powstaje, szerzy się, wybucha, wzmaga się.

Ogień pochłania, trawi coś.

◊ (do zn. 1 i 2) Bać się kogoś, czegoś jak ognia, gorzej ognia; strzec się, unikać itp. kogoś, czegoś jak ognia; stronić od kogoś, od czegoś jak od ognia «bać się kogoś, czegoś bardzo, strzec się, unikać kogoś, czegoś bardzo starannie»

◊ Pójść, rzucić się, skoczyć dla kogoś, za kogoś, za kimś, na czyjś rozkaz, skinienie itp. w ogień «zdobyć się dla kogoś na największe ofiary, być gotowym uczynić, poświęcić dla kogoś wszystko»

3. «zapalony stos, ognisko»

Siedzieć dookoła ognia.

Skakać przez ogień.

∆ Ogień ofiarny, święty, wieczny «w czasach pogańskich: ogień palony ku czci jakiegoś bóstwa, zwykle podtrzymywany nieustannie»

4. «płonący lub świecący przedmiot, materiał palny, np. pochodnia, lampa, świeca, zapałka itp.; płomień lub światło lampy, świecy, zapałki itp.»

Ogień wypadł z pieca na podłogę.

∆ Sztuczne ognie «wyroby pirotechniczne, które przy spalaniu lub detonacji dają, zależnie od składu i sposobu produkcji, różnokolorowe efekty świetlne; używane do celów widowiskowych i sygnalizacyjnych; fajerwerki»

∆ Zimne ognie «ozdoby choinkowe w postaci krótkich, cienkich drutów oblepionych substancją złożoną głównie z siarki i opiłków żelaznych, która paląc się rozsiewa nie parzące iskry»

◊ pot. Dać, podać ogień (ognia), służyć ogniem; mieć ogień «podsunąć komuś zapaloną zapałkę lub zapalniczkę, żeby zapalił papierosa, fajkę itp.; mieć przy sobie zapałki, zapalniczkę»

5. «strzały z broni palnej; ostrzeliwanie, strzelanina, kanonada»

Ogień artyleryjski.

Ciągły, krótki, pojedynczy, zmasowany ogień.

Nękający, niszczący, obezwładniający ogień.

Nasilenie, siła ognia.

Rozpocząć, rozwinąć, przerwać ogień.

Kierować ogień na coś.

Bić, nękać, razić ogniem.

Zaprzestać ognia.

Być, znaleźć się w ogniu, pod ogniem.

∆ Ognia! «komenda, rozkaz strzelania; pal!»

∆ Ogień krzyżowy «obstrzał tego samego celu prowadzony jednocześnie z różnych stron»

∆ Krzyżowy ogień pytań «szereg szybko następujących po sobie pytań zadawanych w celu wydobycia zeznań, zwierzeń w taki sposób, by pytany nie miał czasu na kontrolowanie swych odpowiedzi»

∆ Dwa ognie «gra w piłkę polegająca na atakowaniu drużyny przeciwnika rzutami z dwóch stron»

◊ Na pierwszy ogień a) «w bitwie: w pierwszych szeregach nacierających» b) «na początek»

◊ Dać ognia «wystrzelić»

6. pot. «czerwonawe znamię naczyniowe, nowotwór łagodny skóry powstający zwykle zaraz po urodzeniu lub we wczesnym dzieciństwie»