- stawać
- ndk IX, staję, stajesz, \stawaćwaj, \stawaćwał - stanąć dk Vb, \stawaćnę, \stawaćniesz, stań, \stawaćnął, \stawaćnęła, \stawaćnęli1. «unosić tułów opierając wyprostowane nogi na ziemi; wstawać, dźwigać się na nogi»
Stanąć na baczność.
Stawać na palcach.
Stanąć w postawie zasadniczej.
Niedźwiedź stanął na tylnych łapach.
∆ Stanąć na rękach, na głowie «przybrać pozycję pionową opierając się na rękach, na głowie, a nogi mając wzniesione do góry»∆ Stanąć słupka «o zającu, rzadziej o króliku: unieść się na tylnych łapkach»◊ Stawać na głowie a) «robić wszystko, co możliwe (w danej sprawie), używać wszelkich środków, wkładać w coś dużo wysiłku» b) tylko ndk «dokazywać, swawolić»◊ Wszystko stanęło na głowie «wszystko zostało odwrócone, pokręcone, zrobił się bałagan»◊ Stanąć na nogi, na nogach a) «zerwać się szybko, wstać» b) «wyzdrowieć, nabrać sił» «dźwignąć się z niedostatku»◊ Stanąć na równe nogi «podnieść się szybko»◊ Stanąć na mocnych, własnych nogach, stanąć o własnych siłach «usamodzielnić się, uniezależnić się; dorobić się»◊ Stawać okoniem, stawać sztorcem «buntować się, sprzeciwiać się; nie zgadzać się na coś»2. «o przedmiotach: być ustawianym pionowo, przybierać położenie pionowe; być nastroszanym, najeżać się»Książki stanęły na półce.
Włosy stają na głowie ze strachu.
◊ pot. Język komuś staje kołkiem, kołem «ktoś nie może mówić; język komuś sztywnieje»◊ Oczy stanęły komuś w słup «czyjeś oczy znieruchomiały, obróciły się ku górze (zwykle ze strachu, zdumienia albo w chwili śmierci)»◊ (do zn. 1 i 2) Stawać dęba a) «o zwierzęciu czworonożnym, zwykle o koniu: wspinać się na tylnych nogach» b) pot. «o człowieku: stawiać opór, sprzeciwiać się, buntować się» «o włosach, wąsach: podnosić się do góry, najeżać się (na skutek strachu, zdumienia)»3. «zatrzymywać się w ruchu, przestawać iść naprzód, poruszać się; przestawać działać, funkcjonować, pracować»Stanąć na przystanku tramwajowym.
Stawać przed wystawami.
Pociąg stawał na wszystkich stacjach.
Koń stanął u mety.
Fabryki stanęły.
Maszyna, pralka staje.
Zegarek stanął.
∆ Statek stanął na kotwicy «statek zatrzymał się i został umocowany na kotwicy»◊ Stanąć jak wryty «zatrzymać się nagle, gwałtownie, zwykle pod wpływem strachu, zdumienia, na widok czegoś»◊ Stanąć u kresu czegoś «dojść do końca, do zakończenia czegoś; zakończyć coś»◊ Czas stanął «czas zatrzymał się (o wrażeniu ciągłego trwania jakiejś chwili)»◊ Rozmowa, sprawy, obrady stanęły na martwym punkcie «rozmowa, sprawy, obrady zostały wstrzymane wobec przeszkód nie dających się przezwyciężyć»◊ Serce komuś stanęło «serce przestało bić (zwykle chwilowo z powodu przerażenia)»◊ Każdy kęs staje komuś w gardle «ktoś nie może nic przełknąć»◊ pot. Coś staje komuś kością w gardle «coś daje się komuś we znaki, dokucza komuś»4. częściej dk «o rzece, wodzie itp.: przestać płynąć, zamarznąć, pokryć się lodem; ściąć się, stężeć (np. o galarecie)»Rzeki stanęły.
5. «przybywać, zgłaszać się, stawiać się gdzieś osobiście (na wezwanie, na rozkaz)»Stanąć przed czyimś obliczem.
Stawać przed komisją lekarską, poborową.
Stawać gdzieś na wezwanie.
Stanąć do egzaminu.
Stanąć do apelu.
∆ Stanąć do raportu «w wojsku: zameldować się u przełożonego w celu przedłożenia prośby, złożenia zażalenia, w sprawie dyscyplinarnej itp.»∆ Stanąć przed sądem «stawić się w sądzie w jakiejś sprawie (jako oskarżony, oskarżyciel, świadek)»◊ Stawać do konkursu, do zawodów, do współzawodnictwa «przystępować do konkursu, brać udział w zawodach, w konkursie, we współzawodnictwie»◊ Stawać do pracy, do tańca itp. «rozpoczynać pracę, zaczynać tańczyć itp.»◊ Stawać przy maszynie, za ladą w sklepie itp. «rozpoczynać pracę przy maszynie, w sklepie itp.»◊ Stanąć na starcie «wziąć udział w zawodach»◊ Stanąć na ślubnym kobiercu; stanąć przed ołtarzem «zawrzeć związek małżeński»◊ Stanąć do walki, do bitwy, do boju «stawić się do walki, rozpocząć bój, walkę»6. «występować, pojawiać się, znajdować się gdzieś, zajmować określoną pozycję»Słońce staje w zenicie.
◊ Stawać kołem, rzędem, szeregiem «ustawiać się w koło, w rząd, w szereg»◊ Stanąć oko w oko z kimś, czymś «znaleźć się wobec kogoś, czegoś»◊ Noga, stopa ludzka nigdy gdzieś nie stanęła «nigdy nie pojawił się gdzieś człowiek»◊ Sprawa stanęła na ostrzu noża «wynikła konieczność ostatecznego rozstrzygnięcia, ostatecznej, szybkiej decyzji»◊ Świeczki stanęły komuś w oczach «ktoś doznał wrażenia błysku przed oczami na skutek silnego uderzenia w głowę»◊ Łzy stanęły komuś w oczach «ktoś zaczął płakać»◊ Stanąć na czele, u steru «zacząć kierować czymś, przewodzić komuś, czemuś»◊ Ktoś, coś staje na przeszkodzie «ktoś, coś przeszkadza w czymś, utrudnia wykonanie czegoś»◊ Stanąć na jakimś stanowisku «wyrazić pewien pogląd, przedstawić swój punkt widzenia»◊ Stanąć na wysokości zadania «okazać się odpowiednio przygotowanym zdolnym do spełnienia pewnej funkcji»◊ Stawać przy kimś, przy czymś, w obronie kogoś, czegoś, stawać po czyjejś stronie, u czyjegoś boku «występować wiernie przy kimś, przy czymś, w obronie kogoś, czegoś, występować po czyjejś stronie»◊ Ktoś, coś staje komuś w oczach, przed oczyma, w myślach, w pamięci «ktoś, coś nasuwa się komuś na myśl, staje się przedmiotem czyichś myśli, wspomnień, wyobrażeń»◊ Stanąć wobec czegoś, w obliczu czegoś, u progu, na progu czegoś «stać się bliskim czegoś, znaleźć się w jakiejś sytuacji»◊ Coś stanęło w ogniu, w płomieniach «coś się gwałtownie zapaliło»◊ Stanąć w pąsach, w płomieniach, w ogniach «zarumienić się gwałtownie»◊ Coś (drzewa, ogród, łąka) stanęło w zieleni, w kwiatach «coś się zazieleniło, zakwitło»◊ Coś stanęło między kimś a kimś «coś poróżniło kogoś z kimś, utrudniło wzajemne stosunki, porozumienie»7. częściej dk «zostać wzniesionym, zbudowanym, postawionym; wznieść się»Wkrótce stanie tu nowa dzielnica.
Na placu stanął pomnik.
8. częściej dk «zostać zawartym; dojść do skutku, wejść w życie»Umowa stanęła.
Stanął zakład.
◊ Stanęło na tym, że… «zdecydowano, postanowiono, uradzono, uzgodniono, że…»9. nieos.przestarz. «wystarczać»zwykle w zwrotach: Nie staje komuś czegoś, np. tchu, sił, odwagi, cierpliwości «ktoś nie może oddychać, ma mało sił, nie ma odwagi, cierpliwości»□ Nie stanie skórka za wyprawkę.□ Tak krawiec kraje, jak mu materii staje.10. przestarz. «zatrzymywać się gdzieś na dłuższy lub krótszy pobyt»Wojsko stanęło obozem we wsi.
Słownik języka polskiego . 2013.
