za

1. «przyimek łączący się z rzeczownikami (lub innymi wyrazami w ich funkcji) w bierniku lub narzędniku»

a) «w połączeniach z biernikiem tworzy wyrażenia, w których najczęściej są oznaczone: miejsce, do którego jest skierowane jakieś działanie (zwykle odpowiada na pytanie dokąd)»

Wyjść za miasto, za bramę.

Wywędrował za morze.

Wyrzucić kogoś za drzwi.

Dziecko schowało się za matkę.

b) «w połączeniach z narzędnikiem tworzy wyrażenia, w których najczęściej są oznaczone: miejsce z tyłu kogoś, z przeciwnej strony czegoś, będące dalej niż punkt, granica czegoś (zwykle odpowiada na pytanie: gdzie)»

Za oknem padał deszcz.

Stanąć za drzewem.

Człowiek za burtą.

Za siedmioma górami, za siedmioma lasami.

c) «po niektórych czasownikach łączy się z rzeczownikami w bierniku lub w narzędniku»

Posadzić kogoś za stół (za biurko) a. za stołem (za biurkiem).

Słońce skryło się za las a. za lasem.

◊ Mówić coś (zwykle złego) za oczy, za czyimiś oczami «mówić coś o kimś (zwykle złego) podczas jego nieobecności»

2. «przyimek łączący się z rzeczownikami w bierniku lub (w utartych wyrażeniach) w narzędniku; tworzy wyrażenia, w których jest oznaczony cel czynności»

Walczyć za wolność.

Polec za kraj.

Pić toast za czyjąś pomyślność.

Gonić za zyskiem.

Tęsknić za kimś.

3. «przyimek łączący się z rzeczownikami tylko w bierniku; tworzy wyrażenia, w których są oznaczone»

a) «przedmiot lub jego część chwycona, trzymana»

Trzymać kogoś za rękę.

Chwycił go za ucho, za kark.

Prowadził konia za cugle.

Wziąć torbę za uchwyt.

Ująć nóż za trzonek.

b) «przedmiot transakcji, zamiany itp. lub środki płatnicze (często w zwrotach utartych)»

Płacić za pracę, za usługę, za posiłki.

Kupić coś za parę złotych.

Dostać coś za bezcen, za pół darmo.

Za żadną cenę tego nie oddam.

Za wszelką cenę chce się stąd wydostać.

Nie ma rozumu za grosz.

◊ Za nic, pot. za Boga «w żadnym wypadku, w żadnej sytuacji, nigdy»

c) «przedmiot odpowiedzialności, kary, nagrody»

Odpowiadać za zakłócenie spokoju, za wyrządzoną szkodę, za kradzież.

Nagrodzić za pilność.

Siedział w więzieniu za podpalenie.

d) «czyjeś zastępstwo; zamiast»

Papieros starczał mu za obiad.

Pożegnaj go za mnie.

∆ Za to «wyrażenie przeciwstawiające zdania lub ich części, uwydatniające ich charakter kontrastowy»

◊ Jeść za dwóch «jeść bardzo dużo»

□ Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego.

e) «funkcja pełniona przez kogoś, rola odgrywana przez kogoś lub przypisywana komuś (zwykle z określonymi czasownikami)»

Służyć komuś za przykład.

Uchodził za specjalistę, za człowieka światowego.

Przebrała się za mężczyznę.

◊ Mieć kogoś za durnia, wariata «uważać, że ktoś jest durniem, wariatem»

f) «szczególny charakter czegoś, rola pełniona w stosunku do czegoś»

Za temat pracy wziął czasy Bolesława Chrobrego.

Poczytywać coś sobie za obowiązek.

4. «przyimek łączący się z rzeczownikami tylko w narzędniku; tworzy wyrażenia, w których najczęściej są oznaczone»

a) «następstwo, kolejność przestrzenna lub czasowa (często w zwrotach utartych)»

Siedzieli jeden za drugim.

Raz za razem słychać uderzenia młota.

Za mną marsz!

b) «przyczyna, motyw, racja, uzasadnienie, podstawa czegoś»

Wstawała za lada skrzypnięciem.

Żołnierze wychodzą na miasto za przepustką.

Zjawiała się jak za pociśnięciem guzika.

Za pomocą narzędzi można to wszystko zrobić.

∆ przestarz. Za pozwoleniem «wyrażenie używane przy wtrącaniu się do rozmowy, przerywaniu komuś, oponowaniu itp.»

c) «przedmiot uczuć, upodobań»

Tęsknić za kimś.

Szalał za nią.

Przepadała za dziećmi, za słodyczami.

5. «przyimek łączący się z rzeczownikami w dopełniaczu, bierniku i narzędniku; tworzy wyrażenia, w których są oznaczone określenia czasu»

a) «z dopełniaczem oznacza, że coś się dzieje jednocześnie z czymś (często w wyrażeniach utartych)»

Za moich młodych lat, za młodu.

Za czyjejś kadencji.

□ Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa.

□ Za króla Olbrachta wyginęła szlachta.

b) «z biernikiem oznacza, że się coś zacznie dziać po upływie jakiegoś czasu lub że coś jest podstawą jakiegoś obrachunku»

(Coś się stanie) za rok, za chwilę, za dwa tygodnie.

Dostać wynagrodzenie za pół miesiąca.

Numery tygodnika za ubiegły rok.

∆ Za kwadrans, za pięć, za dziesięć (minut) itp. ósma, dziesiąta itp. «kwadrans, pięć, dziesięć minut brakuje do godziny ósmej, dziesiątej itp.»

◊ pot. Za wszystkie czasy (np. wyspać się) «(wyspać się) doskonale, jak nigdy dotąd, jak rzadko kiedy»

c) «z narzędnikiem przyimek oznaczający: zaraz po»

Za nadejściem wiosny.

Chował się za każdym strzałem.

6. «w funkcji przysłówka»

a) «nadaje odcień zbyt wielkiego natężenia cechy przymiotnikom i przysłówkom, z którymi się łączy; zbyt, zanadto»

Za ciężki ten bagaż dla ciebie.

Był za młody na to stanowisko.

Pantofle za duże na mnie.

Przyjść za późno.

Za wcześnie, kwiatku, za wcześnie, jeszcze północ mrozem dmucha. (Mickiewicz)

□ Co za dużo - to niezdrowo.

b) «z rzeczownikami tworzy wyrażenia o silnym zabarwieniu uczuciowym»

Co za dzień - ciągle leje!

Co za dureń!

Co za ludzie (przyszli)?

Co to za hałasy?